Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri 55 əlavə mayya əlyazmalarındakı şəkillər də kodlaşdırılmış və yaddaşa daxil edilmişdir. Burada məqsəd mayya əlyazmaları oxunan zaman ayrı-ayrı heroqliflərin mənasının tapılması deyil, mətnin bütöv bir hissəsinin mənasının tapılması nəzərdə tutulmuşdur. Məlumdur ki, əlyazmanın oxunmasında qrafem və hecaların tezliyinin təyini mühüm rol oynamışdır. Bir sözlə, mayya əlyazma- larının de-şifrəsi üçün müxtəlif hərf birləşmələrinin (qrafemlərin) rastgəlmə tezliyi müəyyən edilməli, sonra isə mayya heroqliflərinin də rastgəlmə tezliyi hesablanmalı və alınmış tezliklər müqayisə edilməlidir. Qurulmuş proqrama əsasən alınan tezliklərin müqayisəsi nəticəsində mayya əlyazmalarındakı heroqliflərin mənaları tapıldı. Deməli, kibernetikanın ən böyük nailiyyətlərindən biri olan EHM- lərin vasitəsilə mayya xalqının qədim əlyazmaları dərk edildi. EHM-lərin tətbiq dairəsini nəzərdən keçirdikdə istər-istə- məz belə bir sual doğur: Süni intellekt yaratmaq mümkündürmü? Süni intellekt, yəni insan kimi “düşünən” və işlədə bilən “zəkalı” maşın yaratmaq üçün əvvəlcə insanın özünü öyrənmək lazımdır. Qeyd etməliyik ki, EHM-lərdə ən işlənməli, təkmilləş- məli hissələr daxiledici və xaricedici qurğulardır. Bu qurğular hələlik əllə yazılmış mətnləri bir başa oxuya və insan kimi danı- şa bilmirlər. Doğrudur, hal-hazırda skaner qurğusu vasitəsilə is- tənilən mətni kompüterin yaddaşına daxil etmək mümkündür. Lakin tanınma proqramları məhdud olduğundan ixtiyari mətn- lərin oxunması da qeyri-mümkündür. Skayp proqramı vasitəsilə internet şəbəkəsində ikitərəfli əlaqələr – görmə və dialoq danı- şıqları aparmaq olur. Lakin EHM-ləri təbii dildə idarə etmək üçün şifahi nitqin tanınması problemi hələ də həllini gözləmək- dədir. Çünki maşına insanla danışmağı öyrətmək üçün dilin fo- noloji, leksikoloji, sintaktik, qrammatik, morfoloji və semantik səviyyələrində geniş tədqiqatların aparılması lazım gəlir. Məlumdur ki, səslər müxtəlif tezlikli dalğaların havada ya- yılmasıdır. Eyni bir sözü müxtəlif adamlar özünə məxsus müx- təlif cür səsləndirirlər. Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva 56 Aydındır ki, səsin tonu, tembri, intonasiyası və s. fərqli olur. Bu səbəbdən də EHM-lər üçün adamların səsini tanımaq çox çətin olur. Lakin səs rəqslərini elektron rəqslərinə çevirmək- lə səsi süni olaraq sintez etmək olar. Səsi tanımaq üçün o, süz- gəclərdən keçirilir və sonra maşının yaddaşında saxlanılan eta- lonla müqayisə edilir. Əgər bu zaman üst-üstə düşmə baş verir- sə, onda maşın həmin səsi tanıyır. Əks halda isə, səsi tanıya bil- mir. Başqa bir üsul isə ayrı-ayrı səsləri deyil, hecaları və sözləri tanımağa əsaslanır. EHM-də “görmə”yə gəlincə isə, burada da hər bir hərf kodlaşdırılıb maşının yaddaşına daxil edilir. Deməli, yalnız EHM-in yaddaşına daxil edilmiş simvollar tanına biləcəkdir. Beləliklə, “görən” və “danışan” EHM-lərin yaranması hələ süni intellektin yaranması demək deyildir. EHM-i o vaxt ağıllı hesab etmək olar ki, ona təqdim edilən riyazi məsələni həll etsin, özü müəyyən bir məsələ qoya bilsin. Məsələ burasındadır ki, hazırda “düşünmə”nin nə olduğu haq- qında ümumi bir fikir yoxdur. Adətən, “düşünmə” dedikdə yara- dıcılıq qabiliyyəti, daha doğrusu, hər hansı bir məsələni əvvəlki təc- rübələrdən fərqli olana, lakin əvvəlki dünyagörüşü ilə xarici aləmin obyektləri arasında yeni qarşılıqlı əlaqə görmək yolu ilə həll etmək qabiliyyəti başa düşülür. Əslində, düşünmə daha geniş bir məfhum olub, özündə mücərrəd hiss və hissdən kənar düşünməni, öyrətmə qabiliyyətini, obrazların formalaşması, qərarların qəbulu və bir sıra başqa xüsusiyyətləri birləşdirir. Bu sahədə çalışan mütəxəssislərin bir qrupu belə hesab edir ki, insan düşünməsinin bütün xüsusiyyəti informasiyaların emalı prosesinə gətirilə bilər. Buna görə də bu pro- seslər çox güclü EHM-lərdə proqramlaşdırılıb işlənə bilər. Beləliklə, həmin EHM-lər prinsipcə intellektual fəaliyyətin bütün sahələrində insana oxşaya bilər. Süni zəkanın yaradılması üçün artıq dərin təd- qiqat işlərinin aparılması məsələsi aktuallaşmışdır. Yuxarıda sada- ladığımız məsələlərin həllində məlumat axtarış sistemlərinin rolu inkaredilməzdir. Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri 57 IV FƏSİL DİLLƏRİN KOMPÜTER VASİTƏSİLƏ ÖYRƏDİLMƏSİ al-hazırda müxtəlif sistemli dillərin kompüter vasi- təsilə öyrənilməsi dillərin tədrisində böyük vüsət al- mışdır. Yüzlərlə elektron lüğətlər, müxtəlif sistemli dillər üçün maşın tərcüməsi sistemləri, öyrədici proq- ram sistemləri, ekspert sistemləri, məlumat-axtarış sistemləri istehsalata buraxılmışdır. Biz burada qısa da olsa, aqlü- tinativ dillərin kompüter vasitəsilə öyrədilməsi məsələlərini şərh edə- cəyik. Nümunə üçün aqlütinativ dillərin timsalında Azərbaycan dilinin kompüter vasitəsilə öyrənilməsinin ən vacib mərhələlərinin biri olan mətnin linqvistik təhlili üzərində dayanacağıq. Yeri gəlmişkən, təbii dillərin kompüter vasitəsilə öyrənil- məsi zamanı gedən proseslərə aydınlıq gətirmək üçün bəzi incə- likləri nəzərdən keçirək. Adətən, dil öyrənərkən hansı vasitələrə müraciət olunur? Əlbəttə, ilk növbədə lüğət, qrammatika və da- nışıq kitabçasını əlavə etmək lazım gəlir. Kompüterlə dilin öyrənilməsinə gəlincə isə, burada artıq mənzərə dəyişir. Lüğətin elektron versiyasını tətbiq etmək, qrammatikanı formal şəklə salmaq, məlumat-axtarış sistemləri- ni, dialoq sistemlərini, ekspert sistemlərini, lüğətlərin səslənmə- sini, sorğu sistemini hazırlamaq lazım gəlir. Bir sözlə, linqvistik təminat və informasiya texnologiyalarının məsələlərinə daxil olan problemin həlli labüdlüyü meydana çıxır ki, diqqətimizi əsasən bazanın hazırlanmasına yönəldəcəyik. Xatırlatmalıyıq ki, öyrədici sistemlər üçün tərtib olunan ikidilli lüğətlər adi ikidilli lüğətlərdən xeyli fərqlənir. Adi lüğətlərdə söz və onun mənaları verilir. Adı çəkilən sistemə daxil olan lüğətlərdə isə qoyulan məsələlərin səciyyəsindən asılı olaraq, məsələn, maşın tərcüməsi və dillərin tədrisi üçün söz və onun mənaları ilə kifa- yətlənməyərək onun hansı nitq hissəsinə mənsubluğu, səs düşümü H Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|