Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva 52 Süni intellektin yeni bir istiqaməti olan “təbii dillərin ema- lı” (Natural Language Processing) artıq 60-cı illərin sonunda formalaşmışdır. Burada da əsas məqsəd təbii dildə EHM-lə əla- qəyə (ünsiyyətdə olmaq, insan-maşın dialoqunda iştirak etmək) girməkdir. Bu cəhətdən də o, daim müxtəlif sahələrin mütəxəs- sislərinin – dilçilərin, psixoloqların, filosofların diqqət mər- kəzində olmuşdur. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, hələ EHM-lər meydana gəldiyi vaxtdan insanla maşın arasında ünsiyyətin yara- dılması alimləri düşündürmüşdü. Məhz bu əlaqəni yaratmağa ilk dəfə proqramçılar cəhd göstərmişlər. Sonralar təbii dillərin struk- turunun dərindən öyrənilməsi, insan-maşın münasibətlərinin la- büdlüyü, kommunikativ aktın bütün aspektlərini özündə əks etdirən ünsiyyət üçün ən vacib, dolğun nəzəriyyə yaradılması və ifadəçi- lərin tələbatını ödəyəcək səviyyəyə çatdırılması ilə əlaqədar dilçilə- rin bu işə cəlb olunması labüdlüyü ortaya çıxmışdır. Təbii ki, insan-maşın əlaqəsində əsas ünsiyyət dialoq for- masında olmalıdır. Dialoq qoyulan məqsəddən asılı olaraq üç səviyyədə: qlobal, tematik və lokal səviyyələrdə ola bilər. Qlo- bal səviyyədəki əlaqə istifadəçinin qarşıya qoyduğu məsələnin ümumi xüsusiyyətləri ilə təyin olunur, tematik səviyyədə isə dia- loqun strukturu qoyulan məsələnin konkret alqoritmik həllindən asılıdır, lokal səviyyədə isə iştirakçıların qarşılıqlı ifadələri dia- loqunun ayrı-ayrı addımlarına baxılır. 1 Dilin diskursiv səviyyədə öyrənilməsində bu şərtlərin lü- zumluluğu bir daha bariz şəkildə nümayiş etdirilir. Təbii dillərin maşın vasitəsilə tanınması dedikdə, burada iki tanınma: mətnin və şifahi nitqin tanınması nəzərdə tutulur. Hər iki ta- nınma, ayrı-ayrı istiqamətlər üzrə öyrənilir və geniş sahəni əhatə etdiyi üçün biz burada yalnız qısa məlumat verməklə kifayətlənəcəyik. Mətnin avtomatik yolla tanınması üçün əlbəttə, ilk növbə- də linqvistik təminat hazırlanmalıdır. Linqvistik təminata aşağı- dakı məsələlər daxil edilməlidir: 1 Искусственный интеллект. Кн.1. Система общения и экспертные системы. М., 1990, стр.10 Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri 53 1. Qrafemlərin avtomatik (maşın vasitəsilə) tanınması; 2. Morfemlərin avtomatik (maşın vasitəsilə) tanınması; 3. Sintaktik səviyyədə morfemlər zəncirinin tanınması. Qrafem səviyyəsində dilin uyğun əlifbasını (mətndə qra- femini) maşın dilinə (maşın dili – əlifbası iki ədəddən ibarətdir: sıfır – 0 və vahid – 1) çevirmək yəni kodlaşdırmaq lazımdır. Azərbaycan dilinin əlifbası 32 qrafemdən ibarətdir. Deməli, maşın dilinə çevirəndə 32 qrafem 0 və 1-dən ibarət rəqəmlərlə ifadə olunacaq, yəni kodlaşdırılacaqdır. Morfemlərin avtomatik tanınması zamanı morfemlər qra- femlər zəncirindən ibarət olduğundan onların kodlaşdırılması uyğun qrafemlərin cəmi ilə ifadə olunacaqdır. Məlumdur ki, morfemlər kök və şəkilçi morfemlərinə ayrılır. Qeyd etməliyik ki, kök və şəkilçi morfemləri maşın yaddaşına daxil edilməlidir. Sintaktik səviyyədə morfemlərin tanınması üçün frazeoloji vahidlər, sabit söz birləşmələri bir sözlə, kodlaşdırılmış sintaq- malar eyni zamanda kompüterin yaddaşına daxil edilməlidir. Təbii dillərin kompüterdə tanınması üçün linqvistik təmi- natla yanaşı riyazi təminat da hazırlanmalıdır. Əlbəttə ki, riyazi təminata qoyulmuş məsələnin həllinin alqoritminə əsasən tanın- ma proqramları hazırlanmalıdır. Hal-hazırda müxtəlif sistemli dillərin tanınma proqramları sistemləri mövcuddur. Son illərin məhsulu olan skaner qurğuları vasitəsilə yazılı mətnlər kompüterə daxil edilir və tanınma proqram- larının köməyi ilə həmin mətnlər kompüterdə oxunur və onların qarşısında qoyulan məsələ ilə əlaqədar uyğun əməliyyatlar aparmaq mümkün olur. Danışıq dilinin, o cümlədən şifahi nitqin kompüter vasitəsilə tanınması, yazılı mətnlərin tanınmasından xeyli fərqlə- nirlər. Doğrudur, həll metodunda oxşar cəhətlər dilin yanaşma sə- viyyəsində özünü büruzə verir. Burada da artıq qrafem əvəzinə fonemləri linqvistik bazaya təqdim etmək üçün onun səslənməsinin bir tərəfdən frazeoloji və akustik aspektdə öyrənərək tətbiq etmək lazım gəlir, digər tərəfdən isə fonemlər sisteminə aid olan bütün məlumatlar, fonemlərin əsas əlamətləri və statusu, onların perspektiv Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva 54 və funksional aspekti, korrelyasiyası, linqvistik bazaya daxil edilmə- lidir. Bundan başqa fonemlərin allofonik variasiyası, kompleksiyası, onların tipləri, orfoepiyası, tanınma funksiyası linqvistik təminat ha- zırlanarkən nəzərə alınmalıdır. Şifahi nitqin tanınmasında başlıca rol hecaların üzərinə düşür. Buna görə də, hecaların strukturu dərindən öyrənilməli və formal modelləri hazırlanmalıdır. Eləcə də şifahi nitqin tanınma- sında əsas amillərdən biri də vurğu problemidir. Dilçilik ədəbiy- yatından məlumdur ki, müxtəlif sistemli dillərdə vurğu daşıdığı funksiyadan asılıdır. Məs: rus dilində hər bir sözün özünəməxsus vurğusu vardır. Çünki bu dildə vurğu kuliminativ funksiya daşıyır. Türk dillərində isə vurğu deliminativ funksiya daşıdığından vurğu sözün sonuncu hecasına düşür. 1 Nitqin tanınma proqramında isə vurğu sonuncu hecanın daha yüksək tonla səslənməsi ilə təyin olunur. Bu baxımdan şifahi nitqin tanınmasında hecaların modelləri, intonasiya, sözlərin ahəngi məsələləri xüsusi rola malikdir. Bu, ayrıca tədqiqat obyekti olduğundan biz burada bu məsələyə toxunmayacağıq. Qeyd etməliyik ki, süni intellektin maraqlı məsələlərindən biri də qədim əlyazmalarının oxunmasıdır. Buna misal mayya qəbiləsinin heroqlif yazılarının oxunması üzərində aparılan təd- qiqatları nümunə gətirmək olar. Amerika qitəsində yaşayan, yazısı olan bu xalq öz mədəniyyətindən məhrum edilmiş, kitab- ları itib-batmış, 1951-ci ildə zəngin kitabxanası ispan işğalçıları tərəfindən yandırılmışdır. 2 Dövrümüzdə üç əlyazma Drezden, Madrid və Parisdə saxlanı- lır. Müxtəlif ölkələrin, xüsusilə ABŞ, Fransa və Almaniyanın alimləri bu əlyazmaların de-şifrəsi üzərində çalışmış, lakin bir nəticə əldə edə bilməmişlər. 1951-ci ildə sovet alimi Y.V.Knorozov mayya əl- yazmalarında olan heroqlifləri eyni şəklə gətirmişdir. Sonra alimlər heroqlifləri kodlaşdırmış, maşının yaddaşına daxil etmişlər. Bundan 1 Вейселли Ф.Я. Элементы общей и частной лингвистики. I ч. В., 2011, стр.210 2 Bax: Большая советская энциклопедия. 26, второе издание, том подписан к печати 16 апреля 1954 г. стр.87 Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|