Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri 43 §4. Mətnlərin avtomatik tərcüməsi Avtomatik tərcümə sistemlərinin yaranmasına gəlincə, qeyd etməliyik ki, maşın tərcüməsində mətnin linqvistik təhlili əvvəllərdə izah etdiyimiz kimi leksik, morfoloji, sintaktik və semantik məsələlərin həllinə gətirib çıxarır. Leksik təhlildə mətni təşkil edən abzaslar, cümlələr, sözlər, ayrı-ayrılıqda analiz edilir, cümlənin tipləri, sözlərin növləri (qo- humluq bildirən, kənd təsərrüfat bildirən, jarqonlar və s.) hansı dilə mənsubluğu müəyyənləşdirilir. Morfoloji təhlildə mətnə daxil olan sözlər kök və şəkilçi morfemlərinə ayrılır, onların hansı nitq hissəsinə mənsubluğu müəyyənləşdirilir. Sintaktik təhlildə cümlənin növləri (sadə və mürəkkəb cümlə, mürəkkəb cümlə də öz növbəsində tabeli və ya tabesiz olması müəyyənləşdirilir), cümləni təşkil edən söz və ya söz birləşmələrinin təhlili araşdırılır. Semantik təhlildə mətnin hansı elm sahəsinə mənsubluğu açar sözlər əsasında müəyyənləşdirilir və ona uyğun linqvistik bazaya daxil olan terminoloji və sahə lüğətləri tədqiqata cəlb olunur. Qeyd etməliyik ki, MTS-də (maşın tərcüməsi sistemində) linqvistik və riyazi təminatın düzgün və dəqiq yaradılması siste- min keyfiyyət və effektliliyini bir daha artırır. Xatırladaq ki, MT sistemi deyərkən girişə daxil olan mət- nin çıxışda tərcümə olunacaq dilə çevrilməsi prosesi başa düşü- lür. Aydındır ki, bu prosesin reallaşması üçün MTS linqvistik və riyazi təminatla təmin olunmalıdır. Linqvistik təminata isə kompleks şəkildə linqvistik, metalinqvistik, ekstralinqvistik bi- liklər daxil edilməlidir. 1 Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, MTS üç mərhələ – analiz → transfer → sintez üzrə keçirilməlidir ki, onların da linqvistik 1 Bax: Искусственный интеллект. Кн.1. Системы общению и экспертные системы. М., 1990, стр.212 Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva 44 təminatı – 1) lüğətlər; 2) qrammatikalar; 3) qrammatik qaydala- rın formal təsviri olmalıdır. Bundan başqa, MTS-in linqvistik təminatına, fənn sahə- lərinə (FS) aid ekspert biliklərinin konseptual şəbəkələrlə veril- məsi (lüğətlər və qrammatikasız) daxildir. Riyazi təminat isə uy- ğun qaydaların alqoritmlərinin tərtibi proqramlaşdırılmasıdır. Dilçilik məsələlərinin, alqoritmlərinin proqramlaşdırılması üçün əlverişli alqoritmik dillərdən proloq, Lisp, Si-dən istifadə edilir. Bundan başqa, lazım gəldikdə köməkçi kompleks proqramlarına aşağıdakı hallarda: 1. Verilənlər girişə daxil edildikdə. 2. Səhvlərin düzəlişində korreksiya zamanı. 3. Verilənlərin idarəsi zamanı. 4. Mətnlərin redaktəsində; mətnlərin çıxışında. 5. Kommunikasiya zamanı. 6. Lüğət və qrammatikalarda dəyişikliklər, yəni yeni əla- vələr daxil etdikdə müraciət olunur. 1 Digər tərəfdən MTS mürəkkəb massivlərin və bilik baza- larının daxil edilməsi üçün xüsusi SUBD proqramı əlverişlidir. İndi də ilk növbədə maşın tərcüməsi prosesinin dərinliklə- rinə toxunmadan onun kompüterdə nə cür yerinə yetirilməsinin sadə halına baxaq. Məlumdur ki, kompüterlər proqramlı idarəyə malik oldu- ğundan onun yaddaşına tərcümə alqoritmi daxil etməklə tərcümə prosesini yerinə yetirə bilər. Nümunə üçün rus-Azərbaycan sistemini götürək. Rus dilli mətnin Azərbaycan dilinə insan tərəfindən tərcüməsinin hansı alqoritm üzrə işlənməsini izləyək. Aydındır ki, tərcüməçi həm rus, həm də Azərbaycan dillərini bilməlidir. Tərcümə prosesində mütləq linqvistik bazaya daxil olan rusca-Azərbaycanca lüğət- dən istifadə edilməlidir. Tutaq ki, rus dilində «шесть умножен- ное на два равняется двенадцать» cümləsi verilmiş və onu 1 Искусственный интеллект. Кн.1. Системы общению и экспертные системы. М., 1990, стр.212 Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri 45 Azərbaycan dilinə tərcümə etmək lazımdır. Tərcüməçi həm Azərbaycan, həm də rus dillərini bilirsə, deməli onun yadda- şında hər iki dilin müəyyən həcmə malik lüğəti vardır. Şübhəsiz, lüğətin həcmi tərcüməçinin bacarığından, dilləri bilmək dərəcə- sindən və bir sıra başqa xüsusiyyətlərdən asılıdır. Tərcüməçi ilk növbədə rus dilindəki mətnlə tanış olub, onun cümlələrini bir-bir oxuyur, təhlil edir, sözləri Azərbaycan dilinə tərcümə edir. Son- ra Azərbaycan dilinin qayda-qanunlarına riayət etməklə cümləni sintez edir (yəni cümlədə sözün sıra mövqeyini, söz ilə şəkilçi birləşərkən onların sərhədində baş verə biləcək fonetik dəyişik- likləri, şəkilçilərin kökə nəzərən sıra mövqeyini, şəkilçilərin sö- zə birləşərkən ahəngə uyuşmasını nəzərə alaraq cümləni qurur). Əgər rus dilindəki mətndə tərcüməyə məlum olmayan sözə rast gəlirsə, o mütləq lüğətdən istifadə edərək onun Azərbaycan dilindəki ekvivalentini tapıb kağıza yazır. Ümumi halda tərcümə alqoritmi aşağıdakı blok-sxem şəklində verilə bilər. Mətnin oxunması Rus dilindəki mətnlə- rin bir-bir Azərbaycan dilinə tərcüməsi Rus dilindəki mətni analizi Rusca-Azərbay- canca lüğətdən is- tifadə olunmalıdır Uyğun Azərbaycan sözü- nün yaddaşda saxlanıl- ması Azərbaycan mətninin sintezi Söz məlum deyildir Tərcüməçiyə rus dilindəki sözə uyğun Azərbaycan sözü məlumdur Tərcümə nəticəsində alınmış mətnin kağıza yazılması Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|