Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- §2. Statistik maşın tərcüməsi
Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva 32 rilmiş şəkildə fəaliyyətinin təşkil edilməsi. 1 Praktiki əhəmiyyət kəsb edən tədqiqatlardan biri də Ə.Fə- tullayevin Azərbaycan dilinin formal modellərinin yaradılması və onların əsasında linqvistik prosessorların qurulmasıdır. Təd- qiqatda leksik və morfoloji səviyyədə dilin xassələrinin tədqiqi və bu xassələrin təhlili üçün uyğun riyazi alqoritm və metodlar işlənmişdir. Hazırlanmış alqoritm Mətnlərin Avtomatik Emalı sisteminə tətbiq edilmiş və tərtib olunmuş morfoloji lüğətlər kompüter lüğəti sisteminə daxil edilmişdir. Bundan başqa təklif olunan metodlar “Azərbaycan dilində mətnlərin düzgünlüyünü yoxlayan” sistemdə istifadə olunmuşdur. 2 Maşın tərcüməsində formal qrammatikaların hazırlanması ən mühüm problemlərdəndir ki, bu baxımdan son illərdə aparıl- mış tədqiqatlardan Ələddin Xəlillinin formal qrammatikası nü- munə ola bilər. 3 Məlumdur ki, MT-nin linqvistik təminat kimi ən vacib ba- zası olan avtomatik lüğətlərin tərtibidir. Bu mənada son illərdə Zərifə Quliyevanın apardığı tədqiqatın danılmaz əhəmiyyəti var- dır. 4 Burada maşın tərcüməsi sistemlərində avtomatik lüğətin optimal strukturunun formalaşması prinsipləri müəyyən olun- muş, tədqiq olunan dillərin (ingilis və Azərbaycan) morfoloji, sintaktik və semantik sistemlərinin müqayisəli təhlili aparılmış, lüğəvi vahidlərin formal modelləri qurulmuş, leksik-qrammatik məlumat əsasında maşın tərcüməsini dəstəkləyən ekspert siste- minin biliklər bazası hazırlanmışdır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi maşın tərcüməsində ən çə- tin mərhələ rəsmiləşdirilməsi (formalizəsi) mümkün olmayan cümlənin semantik təhlilidir. Cümlənin semantik təhlili üçün se- 1 F.Əhmədov. Elektron imkanlar: Azərbaycan dili və türk dillərinin inteqrasiya prob- lemlərinə konseptual yanaşma. B., 2007, s.3 2 Vəliyeva K.A. Azərbaycanca-ingiliscə tərcümə sistemi (nəzəri problemlər). Əlyaz- ma, 2010 3 Səfərov S., Əmirov Z., Vəliyeva K. Təbii aqlütinativ dillərin morfoloji analizinin av- tomat modeli // Filologiya məsələləri: nəzəriyyə və metodika (I buraxılış), B., 1994 4 Quliyeva, s.28-29 Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri 33 mantik lüğətlər tərtib olunmalıdır. Təhlil prosesində ilk növbədə tərcümə ediləcək mətnin hansı elm sahəsinə aid olunması dəqiq- ləşdirilməlidir. Elm sahəsini avtomatik müəyyənləşdirmək üçün açar sözlərdən və tezaurus lüğətlərdən istifadə edilir, bundan əlavə mütləq konteksti nəzərə almaq lazım olur. MT-nin bütün mərhələlərinin geniş şərhi K.A.Vəliyevanın “Azərbaycan-ingiliscə tərcümə sistemində” adlı monoqrafiyasın- da verilmişdir. 1 Azərbaycan dilçiliyində son illərdə aparılan tədqiqatlardan Ə.Əliyevin maşın tərcüməsi sistemində sözlərin kontekstdə işlə- dilmiş mənasının təyin olunmasını xüsusi qeyd etməliyik. 2 Təd- qiqatda ingilis dilində tezliyinə görə çoxişlək 1000 feil seçilmiş, onların mənaları araşdırılmış, hər bir məna üçün formal əlamət- lər hazırlanmış və tərtib edilmiş alqoritmlər Dilmanc tərcümə sisteminin bazasına daxil edilmişdir. Kibernetikanın çətin və maraq doğuran məsələlərindən biri olan nitqin tanınması problemindən ayrıca bəhs ediləcəkdir. §2. Statistik maşın tərcüməsi Azərbaycan dilçiliyində avtomatik tərcümə və ya maşın tərcüməsi (MT) haqqında geniş məlumat verildiyindən burada yalnız Azərbaycan dilçiliyində həllini gözləyən maşın tərcümə- sinin yeni istiqaməti – statistik maşın tərcüməsindən bəhs edə- cəyik. 3 Ədəbiyyatda maşın tərcüməsi alqoritmlərinin qurulmasına iki müxtəlif prinsip üzrə – xüsusi qaydalarla (rule-based) və sta- tistikaya əsaslanmaqla (statistical-based) yanaşılır. Azərbaycan dilçiliyində avtomatik tərcümə və yaxud maşın tərcüməsi (MT) haqqında geniş məlumat verildiyindən burada həllini gözləyən 1 Vəliyeva K.A. Azərbaycanca-ingiliscə tərcümə sistemi (nəzəri problemlər). Əlyaz- ma, 2010 2 Əliyev Ə.A. İngiliscə-Azərbaycanca maşın tərcüməsi sistemində feilin çoxmənalılı- ğının alqoritmik həlli. Fil.ü.f.d.DA, B., 2012 3 htts//ru.wikipedia.org Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva 34 maşın tərcüməsinin yeni istiqaməti – statistik maşın tərcüməsi üzərində dayanacağıq. Əlbəttə, birinci yanaşma ənənəvi üsuldur, buraya MT sistem- lərinə (PROMT – Rusiyada, SYSTRAN – Fransada, Linguates – Almaniyada, Dilmanc – Azərbaycanda və s.) daxildir. İkinci tipə məşhur kütləvi servis Yandeks Tərcüməçi, Google Tərcüməçi, eləcə də yeni açılmış servis – ABBY-daxildir. Məlumdur ki, Statistik Maşın tərcüməsi böyük həcmli dil cütünün müqayisəsinə əsaslanır. Dil cütü dedikdə, bir dilin mətndəki cümlələrinin digər dildə ona uyğun cümlələrlə ifadə- sidir. Sanki insanın iki dildə yazdığı variantlarına, eləcə də on- ların tərcümələrinə bənzəyir. Beləliklə, statistik maşın tərcüməsi, müəyyən mənada “özüöyrətmə” xüsusiyyətini daşıyır. Dil cütləri çoxaldıqca uy- ğunluq əmsalı daha da dəqiqləşir və nəticə etibarilə statistik tər- cümənin keyfiyyəti də artır. Bəzi məqamlarda maşın tərcüməsinin hibrid (Hibrit Machine Translation-HMT) növündən istifadə edilir. Hibrid ma- şın tərcüməsində MT-nin müxtəlif uyğun variantlarından istifa- də olunur. Bunlar aşağıdakılardır: Müəyyən qaydalara əsaslanan maşın tərcüməsi Rule- Based Machine Translation (RBMT); Korpus mətnlərinə əsaslanan Maşın tərcüməsi Corpus Based Machine Translation (CBMT); Nümunələrə əsaslanan maşın tərcüməsi Example Based Machine Translation – (EBMT); Statistik Maşın Tərcüməsi – Statistical Machine Traslation = (SMT). Müasir dövrdə maşın tərcüməsi iki texnologiya ilə – statis- tik tərcümə – SMT və xüsusi qaydalara əsaslanan tərcümə (RBMT) ilə yerinə yetirilir. Azərbaycanda kompüter dilçiliyinə gəlincə isə, Azərbay- can dilçiliyində riyazi metodlardan istifadə edilməsi XX əsrin 60-cı illərində M.S.Qarayevanın “Riyazi dilçilik tədrisdə” adlı Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|