Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri 27 masına təkan verilir. Hal-hazırda MT-nin kommersiya sistemləri – Systran, RADOS Caterpillur Co fəaliyyətdir. 1990-cı ildə Moskvada fərdi kompüterlərin inkişafına həsr olunmuş sərgidə maşın tərcümə sistemi – Promt nümayiş etdi- rilmişdir. 1992-ci ildə Promt təkmilləşib STYLUS adı altında (ingi- lis, alman, fransız, italyan ispan dillərindən rus və əksinə) satışa buraxılmışdır. 1993-cü ildən bəri STYLUS əsasında Windows üçün MT sistemi yaranır, sonralar təkmilləşərək STYLUS 3.0 versiyası Windows 95 üçün dünyada ilk dəfə rus-alman və rus-fransız MT sistemi yaradılır. Eyni zamanda şifahi nitqin tanınması sistem- ləri hazırlanır. Bundan əlavə ABŞ-da avtomatik tərcüməni təmin edən statistik MT sistemləri üçün Edupt proqramları işlənib ha- zırlanır. Bütün bu sistemlərdə yenə də insanın redaktəsinə ehti- yac duyulur. Çünki kompüter insan düşüncəsinə qadir deyil və ən çox çətinlik semantika ilə bağlıdır. Bu problemin həlli uzaq gələcəkdə, yəqin ki, mümkün olacaqdır. 1997-ci ildə yaponların təşəbbüsü ilə Interlingua Univer- sal Network Language layihəsi işə salınır. Bu layihə internet şəbəkəsinə daxil olan sənədlərin tərcüməsi üçün yaradılmışdır. Burada qarşıya qoyulan əsas məqsəd elə universal şəbəkə dili yaratmaqdır ki, istənilən müxtəlif dil daşıyıcıları çin, yapon, belarus və s. öz mətnlərini (daşıdığı dili düşünmədən ki, onu an- laya biləcəkdir) göndərə bilsinlər. Bu zaman server və ya trans- lyatorun köməyi ilə istənilən dil daşıyıcısı öz doğma dilində şə- bəkəyə daxil etdiyi məktubu və ya sənədi oxuya bilər. Təbii dili analiz edən modul UNL “Deconverder”, “En- converte” isə generasiya modulu adlanır. Bir dil üçün hər iki modul UNL – redaktorunda birləşir. UNL-in isə leksikonu uni- versal sözdən (universal words) ibarət olur. 1 UNL-in lüğəti ingilis dilinə əsasən hazırlanır. Bu layihənin hazırlanması 10 ilə başa gələcək və ilk növbədə ərəb, çin, ingilis, fransız, rus və 1 www.inworld.ru /magazine (index) Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva 28 ispan dilləri üçün modullar yaradılacaqdır. Hal-hazırda bu layihə haqqında yalnız alman serverində alman dilində məlumat verilir. Şübhəsiz, inter lingua sisteminin genişlənməsi tez bir zamanda həyata keçəcəkdir. Türkologiyada isə maşın tərcüməsi problemi geniş tədqiq olunmamışdır. Bu sahədə ilk tədqiqatlara 1961-ci ildən başlanıl- mışdır. Dostertin rəhbərliyi ilə ABŞ-ın Corctaun Universitetində türk və ingilis dilləri üzrə müqayisəli şəkildə tədqiqat işləri apa- rılmış, ingiliscə-türkcə tərcümə sistemi yaradılmışdır. Sistemə alqoritm və lüğət daxil edilmişdir. Həmin dillər üzrə hazırlanmış MT sistemi üçün 3500 sözdən ibarət mətn seçilmişdir. Sistemə daxil edilmiş lüğət 700 sözdən ibarətdir. Türk dili lüğətindəki sözlər ingilis dilindəki sözlərin ekvivalenti olub, əsas və şəkilçi- lərin siyahısından ibarətdir. Burada hər bir sözə uyğun məlumat- lar qeyd olunur: yəni əvəzlənmələr (nitqdə səs əvəzlənmələri, yazıda isə hərf əvəzlənmələri), saitlərin ahəngi, şəkilçilərin bir- birinə nəzərən sıra mövqeyi nəzərə alınmışdır. 1 70-ci illərin sonunda bu problemə yenidən baxılıb. Son illərdə Türkiyənin Bilkənd Universitetində Dr.Kemal Oflazerin rəhbərliyi ilə türk dilindəki cümlələrin morfoloji analizi tədqiq olunmuşdur. 2 MT sistemində sintaksis üzrə 60-70-ci illərdə tatar dilinin tədqiqatçıları F.A.Dreyzin, P.K.Bayramova 3 morfoloji təhlil üz- rə özbək dili mütəxəssisləri N.A.Xalitova 4 , X.F.İsxakova 1 , sin- 1 Мельчук И.А.Равич. Автоматический перевод. 1949-1963, М., 1967, с.188-192 2 Kemal Oflazer. Developing a morphological for Turkish // Proo. Of the NATO ASI on language Engineering for lesser-studied languages – NATO, ASI, July 2001, Ankara 3 Дрейзин Ф.А., Рашитов Р.С. Принцип синтаксического анализа татарской фра- зы //Машинный перевод. М.,1961; Байрамова П.К.Перевод на татарский язык русских придаточных определительных предложений с относительным словам и экспериментальная оценка на ЭВМ некоторых вопросов перевод этих предло- жений. АКД. Л., 1966 4 Халитова Н.А. Машинный перевод с татарского языка на русский. Проблемы тюркологии и истории русского востоковедения – Казань, 1960; Халитова Н.А. Закирова Р.А., Гимадутдинова Р.У. Морфологический анализ при машинном пе- реводе с татарского языка на русский // Учен. Записки Казанского Универси- тета, 1962, кн.4 Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri 29 tez üzrə Yakubova 2 (özbək dili), Otkupşikova 3 (monqol dili), Q.O.Yefremov 4 (çuvaş dili) tədqiqat işləri aparmışlar. Azərbaycan dilçiliyində maşın tərcüməsi probleminin təd- qiqi 60-cı illərin sonunda başlanılmışdır. 5 Sistemin ən mühüm mərhələlərindən biri sözün sintezi 6 , avtomatik lüğətin tərtibi 7 ki- mi məsələlərə baxılmış, iltisaqi dillərə xas olan qanunauyğun- luqlar, ahəng qanunu, morfemlərin söz formasında sıra düzümü, kök ilə morfemlərin sərhədində morfonoloji dəyişmələrin formal təsviri verilmiş və qurulmuş alqoritmə əsasən tərtib edilmiş proq- ram kompüterdə yoxlanılmış istənilən nəticələr əldə edilmişdir. Yəni, sintez prosesində kök ilə şəkilçilər birləşərkən ahəng qa- nununa, morfemlərin sıra düzümünə morfoloji dəyişmələrə riayət olunmaqla düzgün söz formaları yaranmışdır. 70-ci illərin sonunda MT sistemində xüsusi yer tutan mor- foloji təhlil mərhələsinə toxunulmuşdur. Burada sintez prosesin- dən fərqli olaraq morfoloji təhlildə söz formaları diferensial his- sələrə ayrılır. Belə ki, onları avtomatik yolla mənsub olduğu si- niflərə ayırmaq üçün morfemlərin siyahısı, əsasların qrammatik səciyyələri linqvistik baza kimi kompüterin yaddaşına daxil 1 Исхакова Х.Ф. Исследования в области формальной морфологии тюркских языков (на материале татарского литературного языка в сопоставлении с ту- рецким и узбекским). АКД, 1972 2 Якубова Н. Правила формального синтеза узбекских словоформах, Ташкент, 1979 3 Откупщикова М.И. Об одном возможном способе построения формальной морфологии. // Материалы по математической лингвистике и машинному пере- воду. Сб. Л., 1963, с.61-65 4 Ефремов Г.О.К вопросу о машинном переводе с русского языка на чувашский. «Уч.зан. Чувашского Педагогического Института», 1963, вып.15, стр.79-88 5 Велиева К.А. Формальное описание синтеза азербайджанского слова. Дисс. на соискание ученой степени канд.филол.наук. М., 1971; Пинес В.Я. Моделирова- ние структуры азербайджанских глагольных форм в связи с проблемой автома- тического словаря. АКД, 1970 6 Велиева К.А. Формальное описание синтеза азербайджанского слова. Дисс. на соискание ученой степени канд. филол. наук. М., 1971 7 Пинес В.Я. Моделирование структуры азербайджанских глагольных форм в связи с проблемой автоматического словаря. АКД, 1970 Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|