Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri 85 Morfoloji analiz vasitəsilə kök və şəkilçiləri (mənsub ol- duğu sinifləri) ayırmalı. Şəkilçilərin simvolundan (qrammatik xarakteristikaların kodu) {A} qrupu yaratmalı. V (V – (feil) əsasdan sonra gələn şəkilçilər sinfinin çox- luğu) ilə {A} çoxluğunu müqayisə etməli. Oxşar elementləri ayırıb V simvolu ilə birləşdirməli və yeni {A 1 } qrupu yaratmalı. {A 1 } qrupunun sonuncu simvollarını ayırmalı və yeni {A 2 } qrupunu yaratmalı. {A 2 } qrupunu {V 1 } ilə müqayisə etməli, {V} şəkilçiləri sinfinin çoxluğudur. {A}qrupunun birinci elementindən sonra gələn sinifləri {A} ilə müqayisə etməli. Siniflər arasında üst-üstə düşən ele- mentləri {A} qrupunun birinci sinifdəki elementi ilə birləşdir- məli. Prosesi eyni ilə{A} qrupunun digər elementləri üçün tək- rar etməli. Həmin elementləri müvafiq qruplar – {A} çoxluqları ilə birləşdirməli. Dövrü simvolik şəkildə yaranmış söz formalarının birinci hərfi G olana qədər davam etməli. Alınmış söz formalarını çap etməli. Daha aydın təsəvvür əldə etmək üçün belə bir nümunəyə nəzər salaq: Tutaq ki, yaz – Г (kök və şəkilçinin mənsub olduğu sinfi qeyd etmək üçün kök və şəkilçiləri yazıb, defis qoyur, de- fisdən sonra uyğun siniflərin adı yazılır) və ma-, yacaq-w, mış- ы, am-j, sa-G şəkilçiləri verilmişdir. Şəkilçilərin kök ilə müm- kün olan kombinasiyalarını yaratmalı. Yuxarıda verilən alqorit- mi addım-addım izləyək. Kök və şəkilçilərin simvollarını ayıraq Şəkilçilərin simvol- larından {A} qrupu yaradırıq. Yəni, kök və şəkilçinin müəyyən simvolla işarə olunmuş siniflərini ayırıb (“-” W, G, Г, Ы, J) – A qrupu əmələ gətiririk. Qeyd etdiyimiz misalda yaz kökü, Г sinfinə mənsubdur. Г-ni və W, G, Ы, J simvollarını (bax: matri- Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva 86 sa B) birinci sətir və sütununda tapıb onların kəsişmə nöqtələ- rinə nəzər salsaq, Г-nin “–” W, Ы, G – ilə birləşdirilməsinin mümkün olduğunu görərik. Simvolların (işarələrin) əvəzinə ve- rilən kök və şəkilçiləri qoysaq, aşağıdakı söz formalarını alarıq. yazma “– “ Г yazacaq – ГW yazsa – ГG yazmış – ГЫ Kök və şəkilçinin iki-iki kombinasiyasından mümkün olan söz formaları yaratmaq üçün aldığımız söz formalarının sonuncu simvollarını ayıraq. Yəni “–”, W, G, Ы simvollarını ayıraq. Mat- risaya müraciət edək “–” ilə verilən simvolların əlaqəsini yoxla- saq, aşağıdakı söz formalarını alarıq. yazmayacaq – Г “–” W yazmamış – Г “–” Ы yazmasa – Г “–” G Yenə də sonuncu simvolları ayırıb, (yəni W, Ы, G-nı ayı- rıb) matrisanın köməyi ilə onlara uyğun kəsişmə nöqtələrindən mümkün olan kombinasiyaları: yazmayacaqsa – Г“–” WG yazmamışsa – Г “–” ЫG alarıq. İndi üç-üç birləşmələri götürək. Yenə də aldığımız söz formalarının sonuncu simvollarını ayırıb matrisaya nəzər salaq. G-dən sonra heç bir şəkilçi gəlmədiyindən əməliyyatı bitiririk. Beləliklə, sözün sintezi prosesində köklə şəkilçi birləşər- kən şəkilçilərin əsasa nəzərən mövqeyi, onların sərhədində baş verən fonetik hadisələrin izlənməsi, ahəng qanununa əməl olun- ması tərtib olunmuş alqoritmlərə əsasən qurulmuş proqramın kö- məyi ilə qavranılır və kompüterdə Azərbaycan dilində sözün av- tomatik sintezi reallaşdırılır. Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri 87 II BÖLMƏ İNGİLİS DİLİNDƏ MORFOLOJİ SİNTEZ ngilis dili Azərbaycan dilindən fərqli olaraq başqa sis- temə – flektiv dillərə mənsub olduğundan, təbii ki, söz formaların sintezi fərqlənəcəkdir. İngilis dilinin tarixi- nə nəzər saldıqda onun konkret bir ailəyə mənsubluğunu demək o qədər də asan olmur. Çünki, ingilis dili müxtəlif dillərin qarışı- ğından əmələ gəlmişdir: 80 000 sözdən ibarət Shoter Oxford Dictionary lüğətində latın sözləri (elmi və texniki terminlər daxil olmaqla) 28,24%, fransız, qədim-fransız və ingilis-fransız dilləri 29,3%, qədim və orta əsrdə ingilis sözləri, eləcə də normand holland dilinə aid sözlər 25%-dən ibarətdir. Qədim ingilis dilinin formalaşmasına kelt, vikinq və vaxtilə britan adalarında məskən salan müxtəlif tayfa, qəbilə xalqlarının dillərinin təsiri olmuşdur. Müasir ingilis dilinin təşəkkülü üç amillə əlaqələndirilir. Şekspir, Kral Ceyms və kitab nəşrinin kəşfindən irəli gələn dəyi- şikliklər dilə öz təsirini göstərib. Məhz formalaşma dövründə dil transformasiyaya uğrayıb, proqramçıların dili ilə desək, dildə optimallaşma gedib. Yəni, dilə xələl gətirmədən hal kateqo- riyasında hallanma azalıb, öz mürəkkəbliyi və çoxmənalılığı ilə formal dillərə yaxınlaşma baş verib ki, bu səbəbdən də proq- ramlaşdırma dilləri məhz ingilis dili bazası üzərində yaradılıb. Təbii ki, bazasında müxtəlif tərkibli sözlərdən ibarət olan dildə müəyyən istisnalar olacaqdır. Sintez prosesində bu istis- nalar özünü büruzə verir. İndi də ayrı-ayrı nitq hissələrində morfoloji təhlil və sin- tezləşmə prosesini izləyək. İngilis dilində nitq hissəsi ənənəvi dilçilikdə olduğu kimi əsas və köməkçi nitq hissələrindən ibarətdir. Məlumat www.melikyan.com səhifəsindən götürülmüşdür İ Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|