Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri 11 söz olan bütün mətndəki ifadələrin siyahısını göstərən konkor- danslar, sözün sonundan asılı olaraq əlifba sırası ilə sıralanan əks lüğətlər, qafiyə lüğətləri, maşın tərcüməsi sistemi üçün ha- zırlanan avtomatik lüğətlər və s. tərtib edilmişdir. Adlarını çək- diyimiz lüğətlər haqqında V.Y.Pines və M.Ə.Mahmudovun “Elektron hesablayıcı maşınlar dilçilikdə” adlı icmalında kifayət qədər dolğun məlumat verilmişdir. 1 Burada yalnız Azərbaycan dilçiliyində EHM vasitəsilə tər- tib olunan lüğətləri nəzərdən keçirəcəyik. Bu məsələyə toxun- mazdan əvvəl EHM və onun işləmə prinsipi haqqında qısa məlu- mat verək. Məlumdur ki, “insan-maşın” sistemində tədqiq olunan mə- sələlər aşağıdakı mərhələlər üzrə həll edilir: 2 – məsin qoyuluşu (mütəxəssis tərəfindən); – məsin riyazi qoyuluşu; – EHM-in girişinə daxil olunacaq materialların (ilk veri- lənlərin) hazırlanması, yəni kodlaşdırılması; – məsin həlli üçün uyğun metodların seçilməsi; – məsin alqoritminin qurulması və onun blok-sxeminin hazırlanması; – qurulmuş alqoritmin proqramlaşdırılması; – məsin EHM-də həlli; – EHM-də alınan nəticələrin araşdırılması. Lüğətlərin tərtibi məsələsi ilə əlaqədar bu mərhələləri qısa da olsa xarakterizə edək. Məsin riyazi qoyuluşu deyərkən verilənlərin (bizim qoy- duğumuz məsələnin xarakterindən asılı olaraq bu halda mate- riallar nəzərdə tutulur) ədədi şəklə gətirilməsi – yəni kodlaşdırıl- ması, onun tərkibinə daxil olan hissələrin həlli nəzərdə tutulur. Tərkib hissələrinin ardıcıl həlli qoyulmuş məsələni ta- mamlayır. 1 Pines V.Y., Mahmudov M.Ə. Elektron hesablayıcı maşınlar dilçilikdə. B., 1977 2 Зубов А.В. Переработка текста естественного языка в системе «человек-маши- на». В сб. Статистика речи и автоматический анализ текста. М., 1971, c.307-308 Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva 12 Əlbəttə, məsələnin həlli üçün ona uyğun metodlar araşdırı- larkən qarşıya çıxan müxtəlif variantlardan optimalını seçmək lazımdır. Məsələn, tezlik lüğətinin tərtibi zamanı əlverişli metod artıq standart hala keçmiş sortlaşdırma metodudur. Seçilmiş üsu- la əsasən isə məsələnin alqoritmi qurulmalıdır. Alqoritm – elə hesablama sistemidir ki, müəyyən dəqiq əməliyyatlarla (qaydalarla) ardıcıl addımlardan sonra qoyulmuş məsələnin həllinə gətirib çıxarır. Alqoritm qurulduqdan sonra məsələnin EHM-də realizə edilməsi üçün proqram tərtib olunur və qurulmuş alqoritmə əsa- sən isə proqram hazırlanır. Proqram ayrı-ayrı əməliyyatların ma- şın əmrləri ilə ifadə olunmuş yazılışından ibarətdir. Hər bir əmr isə müəyyən rəqəm vasitəsilə ifadə olunur. Məlumdur ki, hesab- lama maşınlarının özünəməxsus əmr sistemi vardır. Əmrlər sisteminə hesab əməlləri, məntiqi, idarəedici əmə- liyyatlar daxildir. Hər bir əmr müəyyən informasiya daşıyır. Yə- ni kodun bir hissəsi yerinə yetiriləcək əməliyyatı, digəri isə hə- min əməliyyatın hansı rəqəmlər (kodlar) üzərində yetirilməsini göstərir. Maşında əmrlər onlar üçün əvvəlcədən ayrılmış xüsusi xanalarda (oyuqlarda) yaddaşda yerləşdirilir. Alqoritm proqram- laşdırıldıqdan sonra son mərhələ – onun EHM-də gerçəkləşdiril- məsi başlanır. Proqram maşına daxil edilir, onu təşkil edən ayrı- ayrı hissələr, yəni bloklar yoxlanılır. Çünki proqram qurularkən, şübhəsiz ki, müəyyən xətalara, məntiqi və ya mexaniki səhvlərə yol verilə bilər. Məhz yoxlama zamanı buraxılmış müəyyən səhvlər bilavasitə maşında insan tərəfindən düzəldilir. Müasir maşınlarda bu düzəliş displeydə aparılır. Bəzən səhvlərdən asılı olaraq maşın dayanır. Belə halda da proqramda müəyyən səhvə yol verilmiş, ya da maşının qurğularında müəyyən mexaniki na- sazlıq baş vermiş olur. Proqram maşında yoxlanıldıqdan sonra proqramın bütün blokları düzgün işləyirsə, artıq onu tamamilə insanın iştirakı olmadan avtomatın ixtiyarına vermək olar. Bu zaman maşının idarəedici pultundakı avtomat düyməni açmaq kifayətdir. Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri 13 Dilin riyazi-statistik metodlarının köməyi ilə tədqiqində Azərbaycan dilçiliyində tezlik lüğətlərinin tərtibi önəmli yer tu- tur. Məlumdur ki, tezlik lüğətlərində sözlər və onların mətndəki işlənmə tezliyinin göstəricisi qeyd olunur. Bu lüğətləri tərtib edərkən bir sıra çətinliklər qarşıya çıxır. Birincisi, mətnləri elə seçmək lazımdır ki, kifayət qədər ədəbi dil normalarını özündə əks etdirmiş olsun. Bu bir o qədər də asan iş deyildir. İkincisi, daha mürəkkəb məsələ, mətnlərin ümu- mi həcmini seçməkdən ibarətdir. Azərbaycan dilinin tezlik lüğəti üçün əsas mənbə qəzet materialları olmuşdur. İxtiyari götürül- müş mətnlərdən 100 min söz seçilmişdir. Tezlik lüğətlərinin tətbiqinin məlumatların avtomatik iş- lənməsində, avtomatik tərcümədə, referatlaşdırmada, poliqrafi- yada, kriminalistikada, anonim yazıların müəlliflərini müəyyən- ləşdirməkdə müstəsna əhəmiyyəti vardır. Yuxarıda danışdığımız lüğətlərin EHM-də necə tərtib olunması prosesini nəzərdən keçirək. EHM-in köməyi ilə ilk tezlik lüğəti Yosselson tərəfindən tərtib olunmuşdur. Hal hazırda EHM-in köməyi ilə yüzlərlə müxtəlif xarakterli tezlik lüğətləri yaradılmışdır. Ümumiyyətlə, dünya miqyasında 500-ə qədər tezlik lüğəti bizə məlumdur. Bunların bir qismi texniki vasitəsiz, yəni əl ilə uzun illərin zəhməti bəhrəsi kimi, digər qismi EHM-in köməyi ilə tez bir zamanda əldə edilmişdir. Misal üçün mətndən seçilmiş 200 min sözdən ibarət olan siyahıdan tezlik lüğətini tərtib etmək üçün tədqiqatçı 2 il vaxt sərf etməlidir. Ancaq EHM-in köməyi ilə hə- min işi 3 aya görmək mümkündür. Burada çox vaxt aparan iş mətnlərdəki sözlərin kodlaşdırılmasıdır. Əgər hər gün 7 saat ərzində 4000 söz kodlaşdırılsa, onda EHM-də lüğətin tərtibinə 12 saat vaxt sərf edilər. Ümumiyyətlə, EHM vasitəsilə tərtib edilən lüğətlər aşağı- dakı mərhələlər üzrə aparılır: tərtib ediləcək lüğətin növündən asılı olaraq blok-sxe- mə əsasən proqram qurulur; Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|