Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
98 mək mümkündür. Asan Səbrinin “sovet hakimiyyəti qurulandan son- ra uzun müddət “Kommunist” qəzetinin redaktorla- rından biri, 1918-ci ildə Gürcüstanı və Azərbaycanı tutan işğalçı türk ordusunun zabiti, sonuncu dəfə 1930-cu ildə Bakıda görüşdüyü Əhməd Vedi Tırni” (əslində isə Əhməd Bədi Triniç – V.Q.) ilə bağlı yaz- dıqları da bu mənada əhəmiyyətli sayılmaya bilərdi. Çünki həqiqətən də qəzet redaktoru, “Azərnəşr”in, hətta Bakı Konservatoriyasının direktoru vəzifələrini tutan, Bakı şəhər partiya təşkilatı təftiş komissiyasının üzvü seçilən alban əsilli keçmiş türk zabiti Əhməd Triniç Mir Cəfər Bağırovla yaxın münasibətlərinə baxmayaraq, 1936-cı ildə həbs edilmiş, bir il sonra isə rəsmən elan edildiyinə görə Bayıl həbsxanasında hə- yatına intiharla son qoymuş, yaxud sadəcə öldürül- müşdü 1 . Müəllifin fikrincə, 1918-ci ildə Antantanın zərbə- ləri altında İttihad və Tərəqqi partiyası siyasi səh- nədən uzaqlaşdırılandan sonra Bakı əvvəlki dövrlərlə müqayisədə daha artıq dərəcədə türkçülüyün mərkə- zinə çevrilmişdi. Hərəkatın başında Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin “Müsavat” partiyası dayanırdı. Məhbus türk xalqları arasındakı milli oyanışın incəliklərindən o qədər də baş çıxarmayan istintaqın nəzərinə çatdı- Universitetində, Bakı Teatr Məktəbində, Pedaqoji İnstitutda və Darül- müəllimatda türk dili və ədəbiyyatı, Qərb ədəbiyyatı fənlərini tədris etmiş, bir sıra tədqiqat əsərləri qələmə almışdı. 1 Daha ətraflı məlumat almaq üçün bax: Aslan Kənan. “Əhməd Triniç xalq düşmənidirmi?”, XX əsrdə repressiyaya məruz qalanlar. Bakı, Azərnəşr, 2011, s. 160-171. 99 rırdı ki, “Milli Firqə” (Krım), “Milli Şura” (Qazan), “Azad Türküstan” (Türküstan) siyasi hərəkatları kimi “Müsavat” da ilkin mərhələdə “gənc türklərin” İttihad və Tərəqqi partiyasının filialı şəklində fəaliyyət gös- tərmiş, lakin zaman keçdikcə təsir qüvvəsini, xalq içində nüfuzunu artırıb adıçəkilən bölgələrdə həlledici mövqeyə yüksəlmişdi. “Bütün bu təşkilatların əsas hədəfi türk-tatar tayfalarını birləşdirib vahid türk, ya- xud tatar dövləti yaratmaq idi” 1 – deyə fikirlərinə ye- kun vuran Asan Səbri yenə bilərəkdən, yaxud bilmə- yərəkdən çekistlərə geniş fəaliyyət meydanı açmış, Volqaboyundan tutmuş Daşkəndə qədər böyük bir ərazidə türk əsilli ziyalıların, ictimai-siyasi xadimlə- rin, mətbuat nümayəndələrinin, bir sözlə, namuslu adamların həyatını təhlükədə qoymuşdu. Bu sırada tatar həmkarından ən sarsıdıcı zərbə alan yazıçı-diplomat, Krımda Milli Direktoriya tərkibində birgə fəaliyyət göstərdikləri Yusif Vəzir Çəmənzə- minli olmuşdu. Asan Səbri əsərinin (təbii ki, “əsər” sözü burada çox yumşaq səslənir, çünki krımlı müs- təntiqlər milli hərəkat tarixini məhbus müəllifə sadəcə mütaliə üçün yazdırmamışdılar, əksinə, ondan istintaq materialı, müttəhim və şahid ifadəsi kimi yararlanaraq yeni cinayət işləri açmışdılar) “Azərbaycan nümayən- dələri Krımda” adlı bölümünü başdan-başa ona həsr etmişdi. O yazırdı: “Almanların Ukrayna və Krımı iş- ğal etməsi və Tatar Milli Direktoriyasının bərpasından sonra müsavatçıların təmsilçisi Yusif bəy Vəzirov 1 Асан Сабри Айвазов. История национального движения в Крыму, «Ватаным», 2005, № 3, s. 47 100 Krıma gəldi. Artıq 1917-ci ildən o, Kiyevdə, Ukrayna Radası yanında Azərbaycan federalistlərinin daimi nümayəndəsi idi. Vəzirovun Krıma hansı tapşırıqlarla gəlməsi, burada bir neçə ay qalması mənə bəlli deyil, çünki həmin vaxt İstanbulda idim” 1 – deyə iz azdır- mağa çalışan Asan Səbri əvvəlcə hətta Yusif Vəzirlə tanışlığını da danmağa çalışmışdı. Lakin sonrakı sə- tirlər bu fikirlə dissonans yaradır, vəziyyətin fərqli olduğunu üzə çıxarır: “Almanlar Krımı işğal etməz- dən əvvəl Vəzirov Azərbaycana çağırılmış, dərhal da məşhur türk ictimai xadimi, Dövlət Dumasının keçmiş deputatı Əlimərdan bəy Topçubaşovun rəhbərlik et- diyi Azərbaycan nümayəndə heyətinin sərəncamına göndərilmişdi. Antanta donanması İstanbulu ələ keçi- rəndən və gənc türklər hakimiyyəti süquta uğrayandan sonra Topçubaşov Antanta qüvvələri ilə əlaqə yaratdı. Bir müddət sonra Vəzirovu öz yerində qoyub Parisə getdi. İstanbuldan çıxarılana qədər Vəzirov da İstan- bulda idi (mətndə belədir – V.Q.), amma sonradan o da Parisə, Topçubaşovun yanına yollandı” 2 . Məlu- matda səhvlərə yol verilsə də (Yusif Vəzir Versal konfransına göndərilən nümayəndə heyətinin üzvü deyildi, İstanbula isə artıq Sülh nümayəndə heyəti Parisə yola düşəndən bir neçə ay sonra Azərbaycan Cümhuriyyətinin diplomatik təmsilçisi kimi gəlmişdi) bütünlükdə Yusif Vəzirin 1918-1920-ci illərdəki fəaliyyəti və milli mübarizədə tutduğu mövqe üzərinə 1 Асан Сабри Айвазов. История национального движения в Крыму, «Ватаным», 2005, № 3, 47-48. 2 Orada, s. 48. Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|