Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
94 çəkinmirdi. Asan Səbri tarixi ekskurslardan istifadə yolu ilə çar Rusiyasının müstəmləkəsinə çevrildikdən sonra Krımda milli ruhu, dil və dini yaşatmaq uğrunda sə- ləflərinin, eləcə də mənsub olduğu nəslin mübarizə- sinin əsas məqamlarını özünün həyat yolu fonunda işıqlandırmışdı. Bu, Rusiya imperiyasında yaşayan müsəlman və türk xalqlarının ortaq dəyərlər uğrunda mücadiləsinin bir hissəsi olduğundan təbii ki, müba- rizənin önündə gedən bir sıra azərbaycanlı həmkar və məsləkdaşlarının adı üzərindən də sükutla keçmək məqbul sayılmamışdı. Özünün Azərbaycanla əlaqələri, habelə 1905-ci il inqilabından sonra Bakının panislamizm və pantür- kizm cərəyanlarının əsas mərkəzlərindən birinə çevril- məsi haqda Asan Səbri yazırdı: “Türk-yapon müha- ribəsi zamanı Əli bəy Hüseynzadə Bakıya qayıtdı və burada milyonçu – panislamist Tağılının (H.Z.Tağı- yev nəzərdə tutulur – V.Q.) vəsaiti ilə panislamist (sonralar pantürkist) Əhməd bəy Ağalı ilə birlikdə 1905-ci ildə gündəlik “Həyat” qəzetini nəşr etməyə başladı. Qəzet nəşri ilə bir sırada Əli bəy Hüseynzadə Bakıda “Səadət” məktəbinin də əsasını qoydu. Bura- dakı müəllimlərin bəziləri İstanbul türkləri idi. 1907-ci ildə (müəllif yanlışlığa yol vermişdir, əs- lində 1906 olmalıdır – V.Q.) “Həyat” qəzeti rus haki- miyyəti tərəfindən bağlanandan sonra Əli bəy türk şair və yazıçılarının iştirak etdikləri “Füyuzat” məcmuə- sinin çapına başladı. “Türk” qəzetinin baş redaktoru Əhməd Kamal bəy xüsusi olaraq Qahirədən dəvət 95 edilmişdi (Burada bilərəkdən, yaxud bilməyərəkdən iki yanlışlığa yol verilmişdi. Əhməd Kamal “Türk” deyil, “Doğru söz” qəzetinin redaktoru olmuşdu, Ba- kıya Qahirədən deyil, Bolqarıstanın Varna şəhərindən, həm də öz təşəbbüsü ilə gəlmişdi – V.Q.). O, demək olar ki, imperialist müharibəsi (Birinci Dünya müha- ribəsi – V.Q.) başlanana qədər Bakıda yaşayırdı. Əh- məd Kamal bəy qatı ittihadçı-pantürkist idi. “Həyat” qəzeti və “Füyuzat” məcmuəsi ilə mən də əməkdaşlıq edirdim” 1 . Göründüyü kimi, tarixi gerçəklik baxımından ümu- milikdə hər şey həqiqətəuyğun idi. Faktlar təhrif edilməmişdi. Sadəcə, onlar sovet çekistlərinin işinə yarayan və “cinayətin” dairəsini genişləndirməyə im- kan yaradan şəkildə təqdim olunmuşdu. Hamı, hətta hər cür izmlərdən uzaq və həyatının mənasını xeyriy- yəçilikdə görən Hacı Zeynalabdin Tağıyev də qatı panislamist, pantürkist kimi qələmə verilmişdi. Müəllif təkcə ayrı-ayrı şəxslərə yox, bütöv nəşr- lərə, mətbuat orqanlarına, ictimai həyat tendensiya- larına da eyni asanlıqla qatı islamçılıq və türkçülük damğasını vurmağa tərəddüd etməmişdi. Bunu bir vaxtlar özünün də yaxından əməkdaşlıq etdiyi mətbu nəşrlər haqqında yazılan aşağıdakı sətirlər də aydın göstərməkdədir: “Hüseynzadə Əli bəylə Əhməd Ka- mal Azərbaycanda ittihadçılıq ideyası yayır və azər- baycanlılarda milli şüur formalaşdırırdılar. “Həyat” qəzeti panislamist və pantürkist, “Füyuzat” məcmuəsi 1 Асан Сабри Айвазов. История национального движения в Крыму, «Ватаным», 2005, № 3, с. 14. 96 isə pantürkist mətbuat orqanı idi. İmperialist müha- ribəsi dövründə də gənc türk yazıçıları və müəllimləri Bakıda “Salam” (çox güman ki, müəllifin xətti həbs- xana makinaçısı tərəfindən düzgün oxunmayıb və söhbət “Şəlalə” jurnalı barədə gedir – V.Q.) və “Məktəb” jurnallarını nəşr edir, Azərbaycan məktəb- lərində türk dili və ədəbiyyatı (burada Osmanlı türk- cəsi və ədəbiyyatı nəzərdə tutulur – V.Q.) tədris olu- nurdu” 1 . Əsərinin “Pantürkist-panturanistlərin rəhbərləri” adlı XXXIV bölümündə Asan Səbri diqqəti Azər- baycan və Krım arasında milliyyətçilik zəminində meydana çıxan əlaqələrə çəkirdi: “Cəfər Seyidəhməd- lə birlikdə “Saqqız” adlı türk gəmisində pantürkist- panturanistlərin rəhbərləri – tarixçi Əhməd bəy Ağa- yev və İstanbul Tibb məktəbinin professoru Əli bəy Hüseynzadə də Sevastopola qədər getmişdilər. Hər iki keçmiş azərbaycanlı (? – V.Q.) ali təhsillə- rini Rusiyada almışdılar. Onlar Krımda gəmidən düş- mədilər. Ağayevlə Hüseynzadə Azərbaycandan gəlir- dilər və özləri ilə pantürkist əqidəli türkləri gətir- mişdilər. “Saqqız” onları Batuma qədər aparmalı idi. Heç şübhə yoxdur ki, Ağayevlə Hüseynzadə Azərbay- cana əliboş getmirdilər. Onlar azərbaycanlılar üçün müxtəlif təlimat və maliyyə ehtiyatları ilə təmin olun- muşdular. Rəhbərlər Bakıda bir həftəyə qədər qaldılar və dərhal da geri qayıtdılar” 2 . Burada faktların qarış- 1 Асан Сабри Айвазов. История национального движения в Крыму, «Ватаным», 2005, № 3, s. 15. 2 Orada, s. 16. 97 dırıldığı göz önündədir. Əli bəylə Əhməd Ağaoğlunun Azərbaycana getmələri, yaxud geri dönmələri bəlli olmur. Hər hansı konkret tarix də göstərilməmişdir. Çox güman ki, söhbət 1918-ci ilin baharından gedir. Digər tərəfdən, öz-özlüyündə də aydındır ki, adıçəki- lən şəxslərin Krımdan keçmələri onların hansısa ha- disə və proseslərdə iştirakı anlamına gəlməməlidir. Əlbəttə, hər iki görkəmli həmvətənimizin yerli tatarlar üzərindəki təsiri həqiqətən də böyük idi. Lakin nəzər- dən keçirdiyimiz konkret təsadüfdə çox güman ki, Əhməd Ağaoğlu və Əli bəy Hüseynzadəni Krım hadi- sələri ilə bağlamaqla, Asan Səbri əslində istintaqın istədiyi ssenariyə – geniş pantürkist və panturanist şə- bəkənin mövcudluğu məsələsinə sadəcə yeni ştrixlər əlavə etməyə çalışmışdı. Qeydlərin yazıldığı dövrdə Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd Ağaoğlu və Əhməd Kamalın Türkiyədə yaşadıqlarını, NKVD üçün əlçatmaz olduqlarını, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin isə haqqın rəhmətinə qovuş- duğunu nəzərə alsaq, müəllifin bol-bol işlətdiyi “pan- türkist”, “panislamist” “ittihadçı” siyasi damğalarının o qədər də təhlükəli səslənmədiyi ilə razılaşmaq la- zımdır. Eyni sözləri 1927-ci ilin dekabrına qədər Bakıda, müxtəlif ali məktəblərdə, xüsusən də Pedaqoji İnstitutda çalışdıqdan sonra vətəninə dönən, Azərbay- can ədəbiyyatı tarixi haqqında ikicildlik fundamental əsəri ilə milli mədəniyyət tariximizdə iz buraxan tür- kiyəli professor İsmayıl Hikmət 1 haqqında da söylə- 1 İsmayıl Hikmət Ərtaylan (1889-1967) – Azərbaycan SSR Xalq Maarif Komissarlığının dəvəti ilə 1923-cü ilin aprel ayında Bakıya gəlmiş, Bakı Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|