Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BƏLƏDÇİ İsa Həbibbəyli
- Nadir Məmmədli Nəşriyyat redaktoru: Töhfə Talıbova Texniki redaktor: Rəşid Kərimli
- =============================
215 dostları haqqında bizə naməlum qalan həqiqətlərin üzərinə işıq sala bilərdi. 1920-ci ilin aprelində Azərbaycan Cümhuriyyəti- nin süqutu nəticəsində Əhməd Kamalın Bakıdan yaxşı tanıdığı, hətta əqidə yoldaşı sayılacaq bəzi tanınmış şəxslər mühacir kimi Türkiyəyə sığınmalı olmuşdular. Onlardan birinin – artıq İldeniz soyadını qəbul etmiş Abbasqulu Kazımzadənin keçmiş məhbəs qonşusu ilə əlaqə yaratmaq cəhdləri 25 il əvvəl olduğu kimi son- ralar da uğursuzluqla nəticələnmişdi. 1936-cı il de- kabrın 30-da İldəniz-Kazımzadə qısa bir kağızla əski münasibətləri təzələmək istəmişdi: “Pək Möhtərəm Əhməd Kamal bəy! Dün möhtərəm məktubçu Osman Bəyəfəndidən zati-alinizin adresini bir təsadüf olaraq öyrəndim. Bu münasibətlə sizin yeni yılbaşınızı kut- lamakla kəsbi-şərəf eylərəm. Azərbaycan paytaxtı Ba- kıda haziran 1911-də Bayıl dustaqxana arkadaşlarınız- dan Kazımzadə Abbas İldəniz” 1 . Ancaq bu məktub da cavabsız qalmışdı. Siyasi mühacirlərin səyi ilə 1923-1934-cü illər arasında Türkiyədə “Yeni Kafkasiya”, “Odlu yurd”, “Azəri – Türk”, “Bildiriş”, “Azərbaycan Yurd Bilgisi” kimi qəzet və jurnallar çap olunmuşdu. Xüsusi ilə so- nuncu nəşr neytral mövqeyi ilə seçilərək başdan-başa dilçilik, tarix, ədəbiyyat, türk xalqlarının ortaq mədəni və mənəvi dəyərləri kimi məsələləri işıqlandırırdı. Bu mətbuat orqanları ilə əməkdaşlıq edənlərin, orada çalı- şanların bir çoxunu Əhməd Kamal daha – həyatının 1 M.Kayahan Özgül. Adıçəkilən kitabı, s. 84. 216 Bakı dövründən tanıyırdı. Lakin adıçəkilən məcmuə- lərdə müəyyən qədər bələd olduğu Azərbaycan haq- qında hər hansı yazı yazmaq bir yana qalsın, bir vaxt- lar torpağında yaşadığı, üstəlik də kədərli mühacir hə- yatı keçirən, adi təsəlliyə, bir xoş sözə ehtiyac duyan azərbaycanlılarla təmas qurmağa belə ehtiyac görmə- mişdi. Doğrudur, şair-qəzetçinin arxivini araşdıran M.Ka- yahan-Özgülün yazdığına görə, Əhməd Kamal “...dö- nüşünden yıllar sonra Azerbaycan`da toplanan bir egitim şurasına” teleqraf yollayaraq özünü xatırlatma- ğa çalışmışdı. Qəribədir ki, bu teleqrafın da mətni hansısa şükranlıq hissinin ifadəsindən daha çox öcəş- kən-tələbkar xarakter daşıyırdı: “Memleketinize hiz- metimin takdirini nesli-mustakbelin fazileti-ahlakiy- yesi hesabına taleb ederim. Bütün Azerbaycana eh- tiram” 1 . Çox ehtimal, teleqram 1926-cı ildə Bakıda toplanan Birinci Türkoloji qurultaya ünvanlanmışdı. Lakin etiraf edək ki, Azərbaycan qarşısında xidmətləri Əhməd Kamaldan qat-qat artıq olanların heç bir qarşılıq istəmədən fəaliyyətlərinə davam etdikləri dövrdə onun belə bir dillə danışması ən azı təva- zökarlıqdan uzaq idi. Üstəlik də belə tələbdə bulunan şəxs Azərbaycandan gedəndən sonra ölkənin adını sanki birdəfəlik unutmuşdu... Əslində həssas şair, duyğulu söz adamı kimi ta- nınan Əhməd Kamalın qəribə davranışını necə izah etmək olar? Fikrimcə, əsas səbəblərdən birini hər 1 M.Kayahan Özgül. Adıçəkilən kitabı, s. 114. 217 şeydən öncə keçmiş füyuzatçının özünün ağır maddi və mənəvi durumunda, cəmiyyətdə üzləşdiyi etinasız- lıq və çətinliklər qarşısında hər şeyə, hər kəsə ma- rağını itirməsində axtarmaq lazımdır. Tədqiqatçısı M.Kayahan Özgülün də yazdığı kimi, o, “jon türklük üçün çalışmış, iqtidarı və iqbalı başqaları qapmışdılar, Milli Mücadilə üçün çalışmış, sonunda Beykoz Bə- lədiyyəsində kiçik məmur olmuşdu” 1 . Uğursuzluq zo- lağından çıxa bilməməsi, xidmətlərinin müqabilində həm maddi, həm də mənəvi baxımdan cüzi qazancla kifayətlənməsi sonda Əhməd Kamalın xarakter və psi- xikasına təsirsiz qalmamışdı. O, mətbuat mühitindən, ədəbiyyat və siyasət aləmindəki dostlarından uzaqlaş- mış, tamam inzivaya çəkilmişdi. Belə şəraitdə “Xati- rələrim və düşüncələrim” adlandırdığı memuarlarını yazmağa başlasa da, yarımçıq buraxmışdı. Həyatının son illərində sirroz xəstəliyi ilə mübarizə apararaq hö- kumətdən aldığı mütəvazi pensiya ilə çox çətin gü- zəran keçirmişdi. Tədricən yaradıcılıqdan da əli soyu- muşdu. Beləcə adı yaddaşlardan silinmiş, hamı tərə- findən unudulmuşdu. Bu səbəbdən 1942-ci il dekabrın əvvəllərinə tə- sadüf edən ölümü də yaxınlarından başqa kimsənin diqqətini çəkməmişdi. Amma maraqlı və ibrətamizdir ki, xatirəsinə so- nuncu ehtiram həmvətənləri deyil, yurduna döndük- dən sonra etinasız yanaşdığı Azərbaycan türkləri tərə- findən göstərilmişdi. İki konkret nümunə gətirə bilə- 1 M.Kayahan Özgül. Adıçəkilən kitabı, s. 174. 218 rəm. Tanınmış ədəbiyyatşünas Sadəddin Nühzət Ergün “Türk şairləri” kitabında adı artıq vətənində unudul- muş şairin Azərbaycanda hələ də yad edildiyini, xati- rəsinin hörmətlə anıldığını qeyd edirdi: “Ahmet Ke- mal yazıda İstanbul şivesini o mühitte (Bakı nəzərdə tutulur – V.Q.) yaymağa da muvaffek olmuştu. Şair, orada icten bir hürmet kazandı. Hatta bugün bile onun Azerbaycan`da takdir ile anıldığını görmekteyiz” 1 . Yaxud eyni dərəcədə səciyyəvi olan başqa bir nümunə. 1940-cı ildə İstanbulda türkoloq Əhməd Cə- fəroğlunun “Azərbaycan” kitabı çapdan çıxmışdı. Ara- dan yalnız iki il keçdikdən sonra şairin oğlu Dündar Akünal kitabla tanışlıq imkanı qazanmışdı. Əsrin əv- vəllərindəki milli mətbuatın tarixi və tanınmış nüma- yəndələri ilə bağlı səhifələrdə atasının adını tapa bil- məyəndə, alimə 15 dekabr 1942-ci il tarixli məktub ünvanlayaraq Azərbaycan türklərinin unutqanlığın- dan, çətin şəraitdə milli mətbuat və mədəniyyətləri qarşısında xidmət göstərmiş bir şəxsə etinasız münasi- bətdən acı-acı şikayətlənmişdi 2 . Məktubun təxminən Əhməd Kamalın həyatdan köçdüyü günlərdə yazıldı- ğını, Dündar Akünalın atasının şəxsiyyət və yaradı- cılığına diqqət çəkmək üçün göstərdiyi bir sıra təşəb- büslərin uğursuzluqla nəticələndiyini, müraciətlərinin 1 Sadeddin Nüzhet Ergün. Türk şairləri. c. 1, İstanbul, 1936, s. 298 (M.Ka- yahan Özgülün iddiasına görə, Əhməd Kamalın kitaba daxil edilən tərcümeyi-halı əsər müəllifinin özü deyil, şairin oğlu Dündar Akünal tərəfindən yazılmışdı. Bax. M.Kayahan Özgül. Adıçəkilən kitabı, s. 114. 2 M.Kayahan Özgül. Adıçəkilən kitabı, s. 114-115. 219 cavabsız qaldığını nəzərə alsaq, buradakı inciklik, qı- rıqlıq hisslərinin hansı mənbədən qaynaqlandığını an- lamaq çətin deyildir. Məktuba yeni il qabağı, dekabrın 29-da “Hürmətli kardeşim!” müraciəti ilə cavab verən professor Əh- məd Cəfəroğlu bayram günləri ilə əlaqədar tətildə olduğu üçün cavabı gecikdirməsi ilə bağlı üzrxahlığını bildirdikdən sonra yazırdı: “Muhterem pederinizin vefatını mektubunuzdan anladım. Vaktıyle haberdar edilmiş olsa idim, şübhesiz, onun yolunda çalışdığı Azerbaycan və azerilər namına tabutu altına girmək şeirefine nail olmuş olurdum. Fakat, maatteesüf kim- senin haberi olmadı ve biz de o muhterem ve ideal ruhlu Azeri inkilapçısını görmekden mehrum kaldık. Başınız sağ olsun” 1 . Heç şübhəsiz, bu sözlər vəfatının hətta vətənində kimsənin diqqətini cəlb etmədiyi bir şəxsə Azərbaycan icması adından verilən böyük qiy- mət idi. Əhməd Kamalın Bakını tərk etdikdən sonra otuz il ərzində Azərbaycanla demək olar ki, maraqlanma- masına baxmayaraq, adaşı Əhməd Cəfəroğlu həqiqi ziyalı mövqeyindən çıxış edərək hər hansı umu-küsüyə, qarşılıqlı ittihamlara yer qoymamış, bir zamanlar öl- kəsi üçün çalışan bir şəxsi itirib-axtarmağı həm özü- nün, həm də soydaşlarının borcu saymış, diqqətsiz- likdən dolayı təəssüf və üzrxahlığını bildirmişdi. Eyni zamanda Türkiyədə mühacir həyatı yaşamağa başla- dığı ilk vaxtlardan gerçək bir “Azərbaycan dostu” 1 Məktubun tam mətni üçün bax. M.Kayahan Özgül. Adıçəkilən kitabı, s.115. 220 saydığı Əhməd Kamalı dönə-dönə soraqladığını, lakin onunla şəxsən görüşmək cəhdlərinin uğursuzluqla nə- ticələndiyini də oğlunun diqqətinə çatdırmışdı: “Azer- baycan” adlı eserimdə babanıza yer vermemem, şüb- həsiz büyük bir kusurdur. Onu telafi etmek benim için bir vicdan borcudur. Daha 1922 (müəllif yanlışlığa yol verir, əslində 1923-cü il olmalıdır – V.Q.) tarihle- rinde Resulzade ile çıkarmağa başladığımız “Yeni Kafkasiya” adına babanızı çok araştırdık. Yüzlerle ze- vattan sorduq, bir türlü bulamadık. Arasıra hakkında məlumat alabiliyorduk, fakat bir türlü babanızı bul- mak bize nasip olmadı” 1 . Alim təkcə üzrxahlıqla kifayətlənməmiş, diqqət- sizliyin aradan qaldırılması yolunu da göstərmişdi. Həmin dövrdə Əhməd Cəfəroğlu “Azərbaycan yurd bilgisi”nin davamı kimi “Türk amacı” jurnalını nəşr edirdi. Bu imkandan istifadə edərək türk qəzetlərinin vəfatı barədə bir sətir də yazmadıqları Əhməd Ka- malın həyat və fəaliyyətini öz jurnalının səhifələrində işıqlandırmağa məmnuniyyətlə hazır olduğunu bildir- mişdi: “Şimdi mektubunuz üzerine muhterem pederi- nizi “Türk amacı” adlı mecmueye büyükce bir makale yazmakla yaşatmamız lazımdır. Lütfen bana pederiniz hakkında bildiklerinizi etraflıca yazmanızı rica ede- rim. Ben şimdi bunu kendimə bir mevzu olarak seç- dim. Fotoqrafını da lütfereseniz onu da neşr ederim” 2 . Nəhayət, Əhməd Cəfəroğlu lazım bildiyi təqdirdə 1 Məktubun tam mətni üçün bax. M.Kayahan Özgül. Adıçəkilən kitabı, s.115. 2 Orada. 221 Dündar Akünalı ətraflı fikir mübadiləsi aparmaq, müəyyən materialları birlikdə gözdən keçirmək üçün rəhbəri olduğu İstanbul Universiteti Türkiyyat İnstitu- tuna da dəvət etmişdi. Bu görüşün baş tutub-tutmadığı bəlli deyil. Lakin “Türk amacı” məcmuəsinin 1943-cü il saylarından birində Dündar Akünalın “Azerbaycan için çalışanlar- dan Ahmet Kemal” 1 adlı məqaləsinin dərci onların arasındakı əməkdaşlığın qarşılıqlı faydalı istiqamətdə davam etdiyini və nəticə verdiyini göstərməkdədir. Adıçəkilən məqalədə həm də atasının ilk bioqrafı kimi çıxış edən Dündar Akünal yazırdı: “Edebiyat, Türkçülük ve inkilab tarihimizin sayfalarını çevirenler orda satırların arasına sıkılmış bir isim göreceklerdir. Ahmet Kemal Akünal... İstibdadın tazyikiyla İstan- bul`dan Atina`ya, oradan Kahire`ye kaçmış, Yunanis- tan, Bulgaristan Romanya, Rusya, Fransa ve Alman- ya`da yaşamış, nihayet Türk Azerbaycan`ın kardeş topraklarında Türklük ve hürriyyeti teneffüs etme ve ettirebilme imkanını bulmuştur.” 2 Beləcə, oğul Akünal atasının Azərbaycanda həm də türklük havası ilə nəfəs alması barəsində qiymətli etirafda bulunmuşdu... Dündar Akünal bununla da kifayətlənməmişdi. Sanki atasının ölkəmizə nisbətən soyuq münasibə- tinin, həyatının müsbətə doğru dəyişməsində bəlli xid- mətləri, xeyirxah rolu olan insanları unutmasının əvə- zini ödəməyi borcu saymışdı. Türk milliyyətçilərinin başlıca yayın orqanında – “Çinaraltı” məcmuəsində 1 “Türk amacı”, 1943, say 2, s. 349-355. 2 Orada, s. 355. 222 çap etdirdiyi “Huseynzadə Ali bəy. Kafkasyada türk- çülük herekatına bir bakış” məqaləsində 1 vaxtı ilə atasını Azərbaycanda himayə edən, onun mətbuata və ictimai fikrə yolunu açan Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd Ağaoğlu kimi insanlara övlad minnətdarlığını çatdırmışdı. Onun nəzərində bu üç görkəmli şəxsiyyət yalnız kiçik vətənləri Azər- baycan üçün çalışmamışdılar, türklüyə yol göstərmiş- dilər, həmişə bir qədər iddialı görünən atasının həqiqi xeyirxahları və müəllimləri olmuşdular. *** Araşdırma boyu “Son Jon Türk Kalesi. Ahmet Kemal Akünal” kitabına dönə-dönə müraciət etdiyim M.Kayahan Özgül əsərinin giriş bölümündə "Əhməd Kamal kimdir?” sualına cavab axtararkən onun hamı tərəfindən unudulmasını, adının və xidmətlərinin xati- rələrdən silinməsini vurğulayaraq yazırdı: “Boyle biri hiç yaşamadı ki... Onu ne Türkiye tanıyor, ne de Azerbaycan... Ne edebiyyat tarihlerine girdi, ne de siyasi tarihlere... Ne mezartaşı var, ne de ölüm tarihini hatırlayan...” 2 Bu unutqanlığın aradan qaldırılmasında, fikrimcə, türk müəllifi öz kitabı ilə mövcud boşluğu xeyli dol- durmuşdur. Əhməd Kamalın Azərbaycanla əlaqələ- rinin aşkara çıxarılması və müəyyən sistemə salınması baxımından isə təqdim olunan araşdırmanın müəyyən təsəvvür yaradacağına ümid etmək istərdim. *** 1 “Çinaraltı”, 1942, say 28, s. 12-14. 2 M.Kayahan Özgül. Adıçəkilən kitabı, s. VII. 223 BƏLƏDÇİ İsa Həbibbəyli – Ədəbiyyatşünaslıq andına sədaqət ................................................................. I Hissə Asan Səbri Ayvazov ............................................ II Hissə Əhməd Kamal ..................................................... Macəralı yolun başlanğıcında ............................. Bir dəvətin sirri ................................................... “Füyuzat”dakı yazıları ........................................ İbrahim Tahirlə “Mübarizə” ................................ “Füyuzat” Əhməd Kamala görə bağlanmışdı? .... Mətbuatdan məktəbə, sonra da həbsxanaya ........ Azərbaycanlılardan sevgi, Azərbaycana laqeydlik .............................................................. 3 11 109 113 127 138 151 175 186 206 224 “Elm və təhsil” nəşriyyatının direktoru: professor Nadir Məmmədli Nəşriyyat redaktoru: Töhfə Talıbova Texniki redaktor: Rəşid Kərimli Çapa imzalanmış: 27.02.2017 Formatı: 60x84 1 / 16 . Tirajı: 500 Həcmi: 14 ç.v. Sifariş № 119 ============================= Китаб «Елм вя тящсил» няшриййат-полиграфийа мцяссисясиндя hazır diapozitivlərdən чап олунмушдур. E-mail: nurlan1959@gmail.com Тел: 497-16-32; 050-311-41-89 Цнван: Бакы, Ичяришящяр, 3-ъц Магомайев дюнэяси 8/4 Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|