Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MƏTBUATDAN MƏKTƏBƏ, SONRA DA HƏBSXANAYA
183 Əbdülhəmid rejiminin barışmaz opponentlərindən sa- yılırdı. Namiq Kamal (1840-1888) ilk Osmanlı konsti- tusiyasını hazırlayan komissiyanın üzvü kimi əvvəlcə həbsə, ardından sürgünə göndərilmişdi. Dillərdə əzbər olan məşhur “Zülmün topu var, gülləsi var, qələsi varsa, Haqqın da bükülməz qolu, dönməz üzü vardır” – misralarının müəllifi Tofiq Fikrətin (1867-1915) is- tibdad rejiminə və onun başında duran şəxsə nifrəti heç kimdə şübhə doğurmurdu. Bir sözlə, Osmanlı imperatorluğunda qanundan kənar elan edilmiş bu şəxslər Bakıda II Əbdülhəmid istibdadına qarşı mübarizə aparan qəhrəmanlar kimi təqdim olunurdular. Sultanın nəzərində bu, xəyanətə bərabər bir addım idi. Müəyyən istisnalarla eyni sözləri jurnalda çap olu- nan İsmayıl Səfa, Mehmet Übeydullah, Əli Rza Krım- zadə, Əbdülhəq Hamid və b. haqqında da söyləmək mümkündür. Göründüyü kimi, “Füyuzat”ın simasında Bakıda II Əbdülhəmidə qarşı ikinci cəbhə açılmış, məcmuə qısa müddət ərzində “gənc türklərin” mühüm ideoloji silahına çevrilmişdi. Sultanı təhqir edən həc- vin müəllifi Əhməd Kamalın “Füyuzat”da fəal iştirakı isə son damlaya çevrilərək sultanın səbir kasasını da- şırmışdı. Heç şübhəsiz, 1903-cü ildə həyatı üçün ya- ranan təhlükəni görüb Türkiyədən gizli yolla qaçmağa müvəffəq olan “İttihad və Tərəqqi” qurucularından biri – baş redaktor Əli bəy Hüseynzadənin barəsində də Osmanlı xəfiyyəsinin əlində kifayət qədər məlumat 184 vardı 1 . Hacı Zeynalabdin Tağıyevin pulu ilə çıxan məcmuənin ona sataşmasından şikayətlənəndə sultan II Əbdülhəmid hansısa konkret yazını deyil, məhz bəlli ideya istiqamətini və həmin istiqaməti formalaş- dıran ədəbi-siyasi qüvvələri nəzərdə tutmuşdu. Haki- miyyətinin kökünə balta çalanların bir qismi üçün Hacının pulu ilə yaradılan şəraiti qəsd etmişdi. Bu mənada Əhməd Kamal da Bakıya gəlişi və dərginin fəaliyyətində yaxından iştirakı ilə “Füyuzat”ın qapan- masına “töhfəsini” vermişdi... Yəqin ki, bunun fərqində olduğundan “Füyuzat”ın son sayında Əli bəy kimi vida sözü ilə çıxış etməyə lüzum görmüşdü. Doğrudur, onun “İsbati-iştibah” 2 ad- lanan məqaləsi baş redaktorun yazısı qədər ardıcıl, sistemli, hədəfə vuran deyildi. Lakin müəllifin səmi- miyyətindən, tapındığı ideyalar uğrunda sona qədər mübarizə əzmindən xəbər verirdi. “İştə sözümüz bu- rada bitdi, “Füyuzat” da bu nömrədə bağlandı, – deyə Əhməd Kamal yazırdı. – Amma bizim dilimiz bağ- lanmadı, bağlanmaz və bağlanmayacaqdır. Özü-sözü düzgün bir qəzetə intişar edincəyə qədər ixtiyari-sü- kuta məcbur olduğumuzu və “Füyuzat” məsləkində bir qəzetə, yəni mənafeyi-insaniyyə və milliyeyi- tərəqqi və hüriyyəti-kamilə və müsavati-şamilə dairə- sində ərz və müdafieyi-əqdəm və əqdəsi-şərait ittixaz etmiş bir qəzetə intişar etdiyi təqdirdə hətta məccanən 1 Azər Turan. Əli bəy Hüseynzadə, Moskva, “Salam-Press” nəşriyyatı, 2008, s. 30. 2 Əhməd Kamal. “İsbati-iştibah”, “Füyuzat”, 1907, say 32, s. 502-507. 185 xidmətə hazır olduğumuzu ərz edəriz” 1 . Əhməd Kamal da Əli bəy Hüseynzadə kimi “Füyuzat”ın mövqeyindən geri çəkilməsi, məram və əqidəsini dəyişməsi hesabına, yəni sadəcə mövcudluq xatirinə yaşamasının tərəfdarı deyildi. “Məcmuəmizin bu bir sənə zərfindəki tərzi-bəyan və mücahidatı “Fü- yuzat” deyilən məsləkin nədən ibarət olduğunu anlat- dı. “Füyuzat” hüviyyətini, mayeyi-zatiyyəsini müha- fizə üçün məsləki-müəyyənində davam etməli, davam etmədiyi təqdirdə bağlanmalı idi” 2 . Onun nəzərində “Füyuzat” yalnız öz əqidəsinə, amalına sadiq qaldığı müddətdə “Füyuzat” idi. Çünki cəmiyyət dərgini bəlli dəyərlər sisteminin ifadəçisi kimi tanıyır və qəbul edirdi. Bu baxımdan da məcmuə həmin “dairədən xa- ricə çıxdıqca o namı daşımağa haqq və ləyaqəti ola- maz. Ehtimal ki, tazə və köhnə bir taqım hicablar altına girə bilər. Fəqət məsləkindən bir xütvə sağa və ya sola atdıqca “Füyuzat”lığını mühafizə edəməz” 3 . II Əbdülhəmid istibdadının susdurduğu “Füyuzat” məhdud partiya maraqları güdmürdü. Son sayda dər- ginin bəzən ifrata varmasına baxmayaraq, təəssübkeş müəllifi kimi tanınan Əhməd Kamalın bir daha vur- ğuladığı kimi, “füyuzatçılıq” islam etiqadlı, firəng fikirli, Avropa qiyafətli olmaq idi; “füyuzatçılıq” is- tibdadın, bürokratiyanın, kapitalizmin, qadına həqarət- li münasibətin tərəfində dayanmamaq idi, “füyuzat- çılıq” azadlıq, demokratiya, xalq, proletariat və qadın 1 Əhməd Kamal. “İsbati-iştibah”, “Füyuzat”, 1907, say 32, s. 507. 2 Orada. 3 Yenə orada. 186 hüquqları uğrunda mübarizə aparmaq idi” 1 . Bir illik mövcudluğu ərzində “Füyuzat”ın yeni ədəbi və icti- mai-siyasi fikrin üzdə olan mühüm tribunasına çevril- məsi məhz bu məqsəd və niyyət aydınlığının, ardıcıl- lıq və prinsipiallığın nəticəsi idi. Məcmuəyə təzyiqlər onun öz məramına çatması- nın təsdiqi sayıla bilər... MƏTBUATDAN MƏKTƏBƏ, SONRA DA HƏBSXANAYA “Füyuzat” nəşrini dayandırandan sonra Əhməd Kamal müəyyən dərəcədə tanındığı, özünə yeni vətən saydığı Bakını tərk etmədi. Əslində bunun üçün müsaid şərtlər də yetişməmişdi. Odur ki, ikinci peşəsi – müəllimliklə məşğul olmaq qərarına gəldi. Əli bəy Hüseynzadə Azərbaycana ayaq basdığı ilk gündən himayəsi altında saxladığı türk dostunu burada da yal- qız buraxmadı. Onun Balaxanı məktəbinə müdir təyin edilməsinə nail oldu. Əhməd Kamal mətbuat səhifə- lərində geniş təbliğatını apardığı İstanbul türkcəsini ortaq ədəbi dilə çevirmək ideyasının tətbiqi üçün bu- rada daha geniş fəaliyyət meydanı tapdı. O, tədris sahəsindəki nisbi sərbəstlikdən və zəruri vəsaitlərin olmamasından yararlanıb dərsləri Osmanlı türkcəsin- də aparırdı. Bunun üçün də 1908-ci il fevralın 1-də anasına məktubda “İstanbulda, məkatibi-edadiyyeyi- şahanade oxunan bir həndəsə, bir kimya, bir kosmo- 1 Əhməd Kamal. “İsbati-iştibah”, “Füyuzat”, 1907, say 32, s. 507. Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|