Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
199 buat” adlı yazının müəllifi həmin dövrdə Osmanlı paytaxtında yaşayan və qəzet redaksiyasında şərq dil- ləri mütərcimi vəzifəsində çalışan tanınmış Azərbay- can şairi Məhəmməd Hadi idi 1 . İki həftə sonra Məhəmməd Hadi “Kafkasiya xa- tiratı” adlı məqaləsində türk ictimaiyyətinin diqqətini yenidən Əhməd Kamalın həbsinə yönəldərək yazırdı: “Tam bu parlaq, bu əməlfüruzi-istiqbal olan zaman- larda idi. Əli bəyin təhti-müdiriyyətində bu gün ancaq namı yaşayan “Füyuzat” məcmueyi-ədəbiyyəsi nəşr olunurdu. Naçiz də heyrəti-təhririyyəyə daxil idim. Təsadüf bizə hür fikirli bir qələm arkadaşı göndər- mişdi. O, şimdi zindani-əsarətdə yaşayır – Əhməd Ka- mal. Bu arkadaş da bizimlə birlikdə çalışır, məhsuli- fikriyyəsini əvraqi-“Füyuzat”a nəşr edirdi. Badehu (bundan sonra), Bakı qəryələrindən olan Balaxanıda millət tərəfindən güşad edilən məktəbə müdir təyin olunaraq iki sənə ərzində əhalini məmnun edəcək mü- vəffəqiyyətlər göstərdi. Bir çox münəvvər dimağlar yetişdirdi. Aqibət bu məktəbə də sair məkatibi-isla- miyyə kimi şayani-tətil görüldü. Bağlandı. Məktəbin tətilindən sonra ərbabi-şəbabın arzusuyla son zamanlar tətil edilən “Yeni füyuzat” məcmuəsinin sərmühər- rirliyində bulunurdu. Şimdi arayişi-zindani-əsarətdir” 2 . “Kafkasiya xatiratı” qələm dostunun həbsi ilə bağ- lı Məhəmməd Hadinin türk mətbuatında çap olunan 1 M.Kayahan Özgül. Adıçəkilən kitabı, s. 77. 2 Mehmet Hadi. Kafkasiya Hatıratı. “Tənin” qəzeti, 1911-ci il, say 954. Sitat M.Kayahan Özgülün “Son Jon Türk Kalesi. Ahmet Kemal Akünal” kitabından (İstanbul, 2010, s. 77) götürülüb. 200 ikinci məqaləsi idi. Bundan əvvəl də İstanbulda Bakı qəzetlərinin bağlanmasından və redaktorların həbs edilməsindən yazmışdı. Şair bu yolla həyəcan təbili çalır, hökuməti, ilk növbədə isə ittihadçıların lider- lərini Rusiyada zindana atılmış əqidə dostlarının ta- leyinə laqeyd qalmamağa səsləyirdi. Bakı polisinin milli mətbuata hücumu arxasında siyasi motivlər dayanırdı. Lakin Mirzə Bala Məhəm- mədzadə 1 , ardınca isə M.Kayahan Özgül 2 hadisələri sadəcə xəyanətə bağlayaraq Əhməd Kamalın türk həbsini sonralar Azərbaycan Cümhuriyyəti Məclisi- Məbusanında “İttihad” fraksiyasına rəhbərlik etmiş ictimai-siyasi xadim doktor Qara bəy Qarabəyovun xəyanəti ilə əlaqələndirirlər. 1907-1908-ci illərdə Bakıda yaşayan və qəzetçi həmvətəni ilə yaxın dostluq əlaqələri saxlayan Müəl- lim Cövdət haqqında fundamental əsər müəllifi Osm- an Ergin də eyni iddianı təkrarlayır: “O zaman Əhməd Kamalı Qafqasiyaya siyasi bir vəzifə ilə göndərən “İttihad və Tərəqqi” firqəsi kəndi aralarında bulunan doktor Qara bəyin bir rus casusu olduğunun fərqində belə deyildi. Əhməd Kamalın siyasi vəzifəsini bu doktor ruslara xəbər vermiş və Müəllim Cövdətin siyasətlə əlaqəsinin bulunmadığını da yenə bu zatın söyləmiş olması mühtəməldir” 3 . Hər üç tədqiqatçının iddiasına görə, Qara bəy İttihad və Tərəqqi rəhbərliyinin Bakıda Əhməd Ka- 1 Mirze Bala Mehmetzade. Milli Azerbaycan Hareketi. Ankara, 1991, s. 103. 2 M.Kayahan Özgül. Adıçəkilən kitabı, s. 76. 3 Osman Ergin. Adıçəkilən əsəri, s. 99. 201 mala çatdırmaq üçün verdiyi pulları xərcləmiş, işdən xəbər tutan partiya funksionerlərinin təzyiqlərdən ca- nını qurtarmaq üçün vəsaitin çatmayan hissəsini ailə- sinin yerində ödəyəcəyini bildirmişdi. Bu yolla Os- manlı hüdudlarından çıxmaq imkanı qazanmış, o biri tərəfdən isə Qafqaz canişini İ.İ.Vorontsov-Daşkova gizli məktubla müraciət edərək ittihadçıların Azər- baycandakı planları ilə bağlı əlində vacib sənədlərin olduğunu xəbər vermişdi. Beləliklə, ruslar tərəfdən də sərhəddi maneəsiz keçməsinə şərait yaradılmışdı. Sonradan isə təqdim etdiyi materiallar əsasında bir sıra şəxslər, o cümlədən Əhməd Kamal həbsə atıl- mışdı. Bu məlumatın həqiqətə uyğunluğu müəyyən şüb- hələr doğurur. Çünki həbs edilən təkcə Əhməd Kamal deyildi. Onunla birlikdə milli mətbuatın Haşım bəy Vəzirov, Əlabbas Müznib kimi tanınmış simaları da saxlanmışdı. Həm də birinci dəfə yox! 1906-cı ildən sonra çar xəfiyyəsi əsasən Qafqaz Senzura Komitə- sinin erməni əsilli senzorlarının təlqini ilə Azərbaycan mətbuatını panislamizm və pantürkizm təbliğatının əsas ruporlarından biri kimi daim diqqət mərkəzində tutur, ara-sıra şübhələndikləri jurnalistlər arasında profilaktiki dindirmə və həbslər keçirirdilər. 1911-ci il martın 19-da həmin iş sadəcə daha geniş miqyasda görülmüşdü. Nəhayət, nəzərə almaq lazımdır ki, poli- sin də Bakıda gizli agentura şəbəkəsi vardı. Yəni həbslər yalnız kiminsə şəxsi-qərəzliyi, yaxud “şeytan- çılığı” əsasında deyil, alınan xəbərlərin təhlili, əməl və fəaliyyətin izlənməsi nəticəsində həyata keçirilirdi. 202 Əhməd Kamalın həbs müddəti müxtəlif mənbə- lərdə fərqli şəkildə göstərilir. M.Kayahan Özgül onun martın 19-dan avqustun 12-nə qədər Bayılda saxlan- dığını iddia edir 1 . Qəzetçi özü həmin həbsxanada yaz- dığı “Şaka” şeirinə qeyddə “altı bucuq ay sürən məh- bəs həyatı” 2 (təxminən 19 mart – 3 oktyabr) haqqında danışır. Əslində isə aşağıda da görəcəyimiz kimi, o, məhbəsdə dörd aydan çox qalmamışdı. Ümumiyyətlə, macəraçı təbiətə malik, bir az da özündən müştəbeh Əhməd Kamal xatirələrində həbsi ətrafında sirli halə yaratmağa çalışmışdır. Edam cəzasına məhkum olun- ması, xalqın hücum çəkib onu həbsxanadan qaçırma- ması üçün saxlandığı yerlərin tez-tez dəyişdirilməsi, Sibirə aparılması, burada sibirli türk əsgər tərəfindən zindandan qaçmasına kömək göstərilməsi və s. daha çox xəyal məhsulu olan əsassız versiyalar da məhz fəaliyyəti və şəxsiyyəti ətrafında sirli-romantik aura yaratmaq təşəbbüsünün nəticəsi kimi meydana çıx- mışdır. Bütünlükdə isə haqqında qüvvəyə minmiş hər hansı məhkəmə hökmünün olmaması daha ağlabatan- dır. Mövcud fakt və tarixlərin müqayisəsindən aydın olur ki, Əhməd Kamal iyunun sonlarında Bayıl həbs- xanasından Tiflisə aparılmışdı. Təxminən iyulun orta- larına qədər burada saxlandıqdan sonra həmin tarixdə Batumidə Trabzon valisi, Atatürk hökumətinin gələ- cək xarici işlər naziri Bəkir Sami bəyə təhvil veril- mişdi. Azadlığa qovuşmasında köhnə dostu, Məclisi- 1 M.Kayahan Özgül. Adıçəkilən kitabı, s. 72. 2 Orada, s. 285. Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|