Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
211 Kamala nə qədər diqqətlə, ehtiramla yanaşdıqlarını, onun milli mətbuat və maarif sahəsindəki bəlli xid- mətini unutmadıqlarını ortaya qoyur. Belə münasibə- tin qarşılığında türk müəllifin də ömrünün sonuna hə- yatının çətin günlərində ona sahib çıxmış, həyan dur- muş Azərbaycanın, azərbaycanlıların ən yaxın dostu kimi qalacağını düşünmək olardı. Amma təəssüf ki, bu qənaətdə də yanıldığımızı etiraf etməliyik. Məmlə- kətimiz mövcudluğunun nə faciəli, nə də möhtəşəm günlərini yaşayanda Əhməd Kamalın səsi eşidilmə- mişdi. Əksinə, ölkəmiz, xalqımızla bağlı məsələlərdə qəribə bir etinasızlıq nümayiş etdirmişdi. Ümumiyyətlə, onun 1920-1930-cu illər Türkiyə- sində həyatının Azərbaycan dövrü haqqında son də- rəcə xəsisliklə yazdığı qeydlər müəyyən anlaşılmazlıq doğurur. Elə təəssürat yaranır ki, sanki o, hadisələr və şəxsiyyətlərlə zəngin bir dövrdə, dörd il Bakıda yaşama- mışdı, mətbuat aləmində isə “Füyuzat” redaksiyasın- dan kənarda hər hansı bir şəxslə, insanla, fərdlə ünsiy- yət saxlamamışdı. Məsələn, onunla eyni dövrdə Bakıda maarif sahə- sində çalışmış müəllim Mehmet Cövdət haqqında 1935-ci ildə qələmə aldığı xatirələrində Əhməd Ka- mal Azərbaycana gəlişini hansısa mifik mərkəzdən idarə olunan xüsusi missiya kimi qələmə verəndən sonra ədəbi həyata, hətta daim içərisində olduğu milli mətbuata səthi bələdliyini nümayiş etdirərək yazırdı: “...Mənim Bakıda, türk mühitində yeni doğan inqilaba yardım etməkliyim üçün oraya getməkliyim qərarlaş- dırıldı və həmən getdim. Orada möhtərəm ustad Ağa- 212 oğlu Əhmədin gündəlik “Günəş” və Hüseynzadə Əli- nin həftəlik “Füyuzat” və Tiflisdə mizahi “Molla Nəs- rəddin” qəzetələri ilə yeniləşmək istəməyən və əksə- riyyəri-əziməni təşkil edən təbəqeyi-mütəəsibəyə qar- şı atəşli bir cidal açıldığını və cəmaəti-islamiyyə tə- rəfindən Qafqazın ötəsində-bərisində məktəblər açıl- mağa başlandığını gördüm. Bu qəzetlərdən başqa İran konsolosxanası tərəfindən “Həqayiq” və Haşım bəy ismində birisi tərəfindən də Axundlar (mətndə bu söz böyük hərflə və qəzet adı kimi də başa düşülə bilər – V.Q.) və təbəqəyi-mütəəssibə orqanı olan “Tazə hə- yat” nəşr ediliyordu. Mən “Füyuzat”da bunlarla uzun müddət və pək yorucu qeyrətlə (səylə) didindikdən sonra “Füyuzat” qapandı. Fəqət bu zamana qədər də məktəblər keyfiyyət və kəmiyyətcə xeyli yol almış- dı” 1 . Bir abzaslıq mətndə özünü Bakı mətbuat mühitinin aparıcı simalarından biri kimi təqdim edən müəllif bir neçə yanlışlığa yol vermişdi. Məsələn, Əhməd Ağa- oğlu heç zaman "Günəş" adlı qəzet nəşr etməmişdi. Burada, aydın məsələdir ki, "İrşad"dan söhbət gedir. "Füyuzat" və "Molla Nəsrəddin" qəzet deyil, məcmuə idi. Əgər Əhməd Kamalın "Füyuzat"dakı fəaliyyəti altı aydan da az çəkmişdisə, hansı "uzun müddətli və pək yorucu" mübarizədən söhbət gedə bilərdi? Müəl- lifin eyni suçdan ittiham olunduğu, eyni həbsxana kamerasını bölüşdüyü, Azərbaycan milli mətbuat və ictimai fikir tarixində özünəməxsus yeri olan məşhur 1 Osman Ergin. Adıçəkilən əsəri, s. 486. 213 pedaqoq və qəzetçi Haşım bəy Vəzirovdan "birisi" kimi bəhs etməsi də ədəbi etikadan uzaqdır. "Tazə həyat"ın az qala irticanın başlıca tribunası kimi qə- ləmə verilməsi, yaxud müəllifin guya bu nəşrə qarşı mübarizəsi haqqında deyilənlərin də heç bir əsası yoxdur. Şübhəsiz, “Tazə həyat”ı cəmiyyətə təsir gücü baxımından “Molla Nəsrəddin”lə bir sıraya qoymaq olmaz. Lakin onu “axundlar və təbəqəyi-mütəəssibə- nin (fanatik təbəqənin) orqanı” kimi qələmə vermək də ən azı ədalətsizlik, qərəz, yaxud cahillikdir. “Tazə həyat”ın milliyyətçilik mövqeyində dayanan baş redaktoru (Əhməd Kamaldan fərqli olaraq, o, bir deyil, bir neçə dəfə həbsə düşmüş, təqiblərə uğramış, lakin sona qədər türkçü, milliyyətçi mövqeyindən geri çəkilməmişdi), müəlliflər heyəti, səhifələrində toxu- nulan mətləblər Əli Kamalın obyektivlik hissindən çox uzaq durduğunu göstərməkdədir. Onlarla misal- dan biri: qəzetin 19 sentyabr 1907-ci il tarixli sayında dövrün böyük söz ustadı Mirzə Ələkbər Sabir “Zaman nə istəyir? Amma biz...” adlı məqaləsində yazırdı: “Hər bir dərdin, illətin çarəsini tapmaq zamanı yetişdi. Bəs bizim dərdimizin çarəsi varmı?... Bilmirsən ça- rəmiz nədir? Bəli, çarəmiz məktəbdir! Məktəb, yenə məktəb! Elə isə hər şəhərdə, bacardıqca hər kənddə ittifaq ilə, iştiyaq ilə məktəb açmalı, məktəbi-islamiy- yə açmalı, islamın o məsum balalarının saf qəlblərini islamiyyət nuru ilə tənvir etdikdən sonra əcnəbi dillə- rini də nə qədər oxunursa oxunsun – oxutmalı, övladi- vətəni tərəqqiyə, mədəniyyətə irsal etməli! Əcnəbi tə- rəqqiyə islamiyyə tərəqqisi demək olmaz, islam özü 214 tərəqqi etməli, bunun üçün də çalışmalı!” 1 Belə nümu- nələrdən yenə gətirmək olar. Və təbii ki, axundların, təəssübkeş ünsürlərin qəzetində belə materiallara, ça- ğırışlara yer olmamalı idi. Yaxud Əhməd Kamalın Azərbaycana səbəblərini bilmədiyimiz qeyri-dost, ən azı laqeyd münasibəti ilə bağlı başqa bir nümunə. Tanınmış türk tarixçisi Osman Nuri Ergün (1883-1961) Mehmet Cövdət İnancalp haqqında “Müəllim Cövdət: həyatı, əsərləri, kitabxa- nası” 2 tədqiqatı üzərində işləyərkən Azərbaycan haq- qında təəssürat və xatirələrə daha geniş yer vermək məqsədilə həmin dövrün canlı şahidlərindən biri kimi Əhməd Kamala üz tutmuşdu. 13 may 1936-cı il tarixli məktubunda ona bir sıra digər sorularla birlikdə “Hə- yatınızın Bakı dövrü? Azərbaycanlılar haqqında qə- naətiniz nədir?” sualları ilə müraciət etsə də, bütün sə- yinə rəğmən konkret cavab ala bilməmişdi. Doğrudur, Əhməd Kamal kitab üçün xatirələrini qələmə almışdı 3 . Lakin əsər müəllifini maraqlandıran konkret məsələ- lərə aydınlıq gətirməmişdi. Əslində onun ölkəmiz və xalqımız haqqında obyektiv, xeyirxah sözünə ehtiyac vardı. İstəsəydi, həyatının Bakı dövrü barədə, ona qucaq açan, xeyirxahlıq göstərən azərbaycanlı qələm 1 Mirzə Ələkbər Sabir. Zaman nə istəyir? Amma biz..., “Tazə həyat”, 19 sentyabr 1907-ci il. 2 Müəllim Mehmet Cövdət haqqında Əhməd Ağaoğlu, Əhməd Cəfəroğlu, Şərif Bilgəxan kimi azərbaycanlı müasirlərinin də xatirələrinin yer aldığı bu fundamental kitab İstanbulda iki dəfə – 1937 və 2005-ci illərdə çap olunmuşdur. Bax. Osman Erfin. Muallim M.Cevdet. Hayatı. Eserleri. Kütübhanesi. İstanbul, 2005, 645 s. 3 Osman Ergin. Adıçəkilən əsəri, s. 485-490. Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|