Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
78 di. Ərəb yazısını cəhalət və irtica rəmzi adlandırıb onun sadəcə islahını yarımçıq, ziyanlı addım kimi də- yərləndirmişdi. Onun fikrincə, hər şeyi kökündən də- yişdirməyin tələb olunduğu bir vaxtda mədəni inqi- labın başlıca şərti kimi köhnəlmiş əlifbadan əl çəkmək lazım idi. Tərəddüddə qalanları, qətiyyətsizlik göstə- rənləri həyat özü tezliklə buna vadar edəcəkdi. Krım- tatar nümayəndəsinin çıxışı Azərbaycan hökumətinin rəsmi orqanının – “Kommunist” qəzetinin də diqqə- tindən yayınmamışdı 1 . Nəticədə Asan Səbri də təklif və düzəlişləri nəzərə almaqla yeni əlifba layihəsi ilə bağlı qətnamə hazır- layan redaksiya şurasının tərkibinə seçilmişdi 2 . Növbəti çıxışı isə ertəsi gün – martın 5-də Səməd- ağa Ağamalıoğlunun sədrliyi ilə keçən, türk xalqla- rının dil və ədəbiyyatına həsr edilən toplantıda olmuş- du 3 . Burada toxunduğu mövzu və məsələlər haqqında qurultay sənədlərində və öz qeydlərində hər hansı mə- lumata təsadüf edilmir. Nəhayət, Asan Səbri türko- loqların Bakı forumu zamanı sonralar şəraitin tələbi ilə əleyhinə çıxdığı, siyasi damğalar vurmağa məcbur olduğu bir sıra görkəmli şəxsiyyətlərlə, o cümlədən də Əli bəy Hüseynzadə ilə görüşüb fikir mübadiləsi apar- mışdı. Türk tədqiqatçısı Ömər Özcanın yazdığına gö- rə, qurultay zamanı o, həm Əli bəy, həm də digər nüfuzlu qonaq – İstanbul Darülfünunu tarix-ədəbiyyat 1 Yeni əlifba haqqında Ayvazov yoldaşın nitqi, “Kommunist”, 7 mart 1926- cı il, say 1036. 2 Первый Всесоюзный Тюркологический Съезд, с. 417. 3 Orada, s. 426. 79 fakültəsinin dekanı, professor Mehmet Fuad Köprülü ilə söhbətləri zamanı bundan sonra da Sovet İttifaqın- da yaşamağın həyatına böyük təhlükə olduğunu bil- dirərək mümkün qədər tezliklə Türkiyəyə dəvət edil- məsi üçün hər ikisinin yardımını istəmişdi 1 . Krıma qayıtdıqdan sonra yarımadada Yeni Türk Əlifbası Komitəsinin sədri kimi regionda yeni əlifba- nın atəşin tərəfdarlarından biri kimi tanınmışdı. Krım tatarları üçün latın qrafikası əsasında əlifba hazır- lanması işində yaxından iştirak etmişdi. Bütünlükdə, 1920-ci illərin ortalarında həyatı hələlik nisbətən sakit axarda keçsə də, gələcək fırtınaların yaxınlaşdığını özü də hiss edirdi. Etirafına görə, hələ də müəyyən gizli tellərlə bağlandığı “Milli Firqə”dən olan keçmiş həmkarları ona şübhə və inamsızlıqla yanaşırdılar. Sə- mimiyyətinə inanmırdılar. Həm “köhnələrin”, həm də “yenilərin” yanında etibarını itirməsi Asan Səbriyə əzablı anlar yaşadırdı. Keçirdiyi stress yaradıcılığına da təsirsiz qalmırdı. Əslində, 1930-cu illərdə bir tərəfdən tam siyasi-mənəvi təcrid vəziyyətinə salınması, digər tərəfdən isə düşdüyü gərgin ruhi vəziyyət bir zamanlar fəallığı ilə seçilən müəllifi susmağa, bir küncə çəkil- məyə və sadəcə xilas yolları aramağa məcbur etmişdi. *** 1920-ci illərin ikinci yarısından etibarən Krımda milli hərəkat təmsilçilərinə, ilk növbədə də yarımada- 1 Omer Özcan. Hasan Sabri Ayvazof`un Huseyinzade Ali`ye Mektupları, s.237. 80 da müstəqil tatar dövləti qurmaq iddiasına düşən “Milli Firqə” üzvlərinə qarşı geniş miqyaslı təqiblər başlanmışdı. Krım Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin sədri, “Millət” qəzetinin baş redaktoru, Milli Direkto- riyanın Türkiyə təmsilçisi kimi adları təmtəraqlı səs- lənən vəzifələrin sahibi kimi Asan Səbrini ilk dəfə birinci dalğa ötəndən sonra, 1930-cu ildə həbs etmiş- dilər 1 . Amma həmin dövrə qədər də daim çekistlərin sayıq nəzarəti altında olmuşdu. Keçmiş Milli Firqə üzvləri (əslində Krımın tatar əhalisinin seçkin, ziyalı nümayəndələri olan bu şəxslər müxtəlif sovet orqan- larında çalışırdılar və nəyi isə dəyişmək qüdrətində deyildilər) ilə əlaqələri diqqətlə araşdırılmışdı. Bir ne- çə ay çəkən rəsmi Türkiyə ezamiyyəti də daxil az qa- la, hər addımı izlənmişdi. Bütün görüşləri, şəxsi ya- zışmaları nəzarətdə saxlanmış, yaxın əhatə və ünsiy- yət dairəsi müəyyən edilmişdi 2 . Nəticədə, həbsin zəru- riliyini əsaslandıran sənəddə “günahı” tam şəkildə or- taya qoyulmuşdu. Belə əsaslı “hazırlıq” işlərindən sonra nə ictimai statusu, nə də özünü sovet yanlısı kimi göstərmək cəhdləri onu illərdən bəri başı üzərində dolaşan fəla- kətdən xilas edə bilmişdi. Krımlı tədqiqatçı A.V.Ye- fimovun sovet çekistlərinin Asan Səbrinin şəxsiyyət və fəaliyyəti ilə yeni quruluşun ilk illərindən maraq- 1 Люди и судьбы. Биобиблиографический словарь востоковедов – жертв политического террора в советский период. Асан Сабри Айвазов. Санкт-Петербург, 2003, с. 41. 2 А.В.Ефимов. Тюремные записки Асана Сабри Айвазова, «Ватаным», 2005, № 4, с. 67. 81 lanmaları haqda yazdıqları da dairənin bir gün mütləq qapanacağını göstərirdi 1 . OQPU-nun 1929-cu ildə “Tam məxfi” qrifi ilə hazırladığı “Tatarların Krımda milli-azadlıq hərəka- tının mənşəyi və inkişaf yolları haqda tarixi arayış”da Asan Səbri ilə bağlı aşağıdakı sətirlər yer almışdı: “Ayvazov Asan Səbri, 1878-ci il təvəllüd, ali pedaqoji təhsilli, hazırda Krım Pedaqoji İnstitutunun türk dili müəllimi. İxtisasca ədəbiyyatçıdır. Eser partiyasının (1906-1908) keçmiş üzvü. 1907-1913-cü illərdə Krım- dan kənarda, sürgündə yaşayıb. 1915-1916-cı illərdə (əslində 1906-1908 olmalıdır – V.Q.) panislamist “Vətən xadimi” qəzetini nəşr edib. 1917-ci il fevral inqilabından sonra “Millət” qəzetinin redaktoru olub və Krımın tam muxtariyyəti ideyasını yayıb. Müəs- sislər Məclisinin üzv seçilib. Oktyabr inqilabından sonra Qurultaya sədrlik edib. Almaniyanın Krım üzə- rində himayə xahişi ilə II Vilhelmə müraciət məktubu imzalayanlardan biridir. 1918-ci ilin ortalarında Krım Milli Hökumətinin (Qurultay) səfiri kimi Türkiyəyə göndərilmişdi” 2 . Arayışın sonuna 1929-cu il tarixi qoyulsa da, onun tərtibi üçün agentura məlumatlarının daha əvvəllər, hələ Asan Səbrinin humanitar missiya ilə Türkiyəyə göndərildiyi dövrdən toplandığı aydın olur. Bunu mətndəki aşağıdakı sətirlər də aydın göstərir: “Ay- vazov Qasprinskinin silahdaşıdır, Krım MİK-nin üzvü 1 А.В.Ефимов. Тюремные записки Асана Сабри Айвазова, «Ватаным», 2005, № 4, c 67. 2 Orada, с. 68. Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|