Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
74 Bolşevik Rusiyasının Ankaradakı diplomatik nüma- yəndəsi S.İ.Aralov (1880-1969) tədbirlərdə yaxından iştirak etmişdi 1 . Rəsmi təmasların mühüm qismi də əsasən nümayəndəliyin binasında keçirilmişdi. Krım tatarlarının tarixi, dili, folkloru, musiqisi ilə yaxından maraqlanan Mustafa Kamal Paşa ilə Asan Səbrini qısa müddətdə üç dəfə qəbul etmişdi. Həmin görüşlərdən ikincisi Ankaradakı Azərbaycan Səfirliyi- nin bağçasında, səfir İbrahim Əbilovun ev sahibliyi ilə baş tutmuşdu 2 . Məclisə bir neçə tanınmış türkoloq, jurnalist və millət vəkili də qatılmışdı. Bu da həmin dövrdə Səfirliyin yeni paytaxtın mədəni-siyasi həya- tında oynadığı mühüm roldan, Atatürkün səfir İbrahim Əbilova, eləcə də Sovet Azərbaycanına xüsusi müna- sibətindən xəbər verir. Müəllifin Atatürkün dilindən eşidib yazıya aldığı aşağıdakı sözlər yeni Türkiyə qurucusunun Azərbay- canın zorla sovetləşdirilməsinə münasibətini aşkara çıxarmaq baxımından maraqlıdır. Pantürkizm və slav- yanofilliyin keçmişdə qaldığını, bu ideya təmayül- lərinin Osmanlı imperiyası ilə çar Rusiyası arasındakı rəqabət və münaqişədən qaynaqlandığını bildirən Ata- türk Asan Səbri ilə söhbətində milli müstəqillik tərəf- darlarını yox, sovet Krımını dəstəklədiyini gizlətmə- mişdi: “Sizin rəhbərləriniz çar zabitlərinin təsiri altına düşərək sovetlərə qarşı vuruşmaqla böyük səhvə yol 1 Daha geniş məlumat üçün bax. С.И.Аралов. Воспоминания советского дипломата. 1922-1923. М., ИМО, 1960. 2 Асан Сабри Айвазов. История национального движения в Крыму, «Ватаным», 2005, № 4, с. 53. 75 vermişlər. Bu səhv zavallı tatar xalqını bolşeviklərlə savaşa sürükləyənlərə bir ibrət dərsi olmalıdır. 1918-ci ildə buraxılan səhvin üstündən artıq dörd il keçib, Krımda sovet hakimiyyəti tam möhkəmlənib. Bildi- yim qədər bolşeviklərin proqramı çox genişdir, onla- rın milli siyasəti bütün millətlərə öz ədəbiyyatını, mə- dəniyyətini inkişaf etdirmək, iqtisadi vəziyyətini yax- şılaşdırmaq imkanı verir” 1 . Asan Səbri Türkiyəyə səfəri, yüksək səviyyəli gö- rüşlər üçün kimə borclu olduğunu bildiyindən, bol- şeviklərin etimadını doğrultmağa çalışmışdı – bir sıra türk və Avropa qəzetlərinə verdiyi müsahibələrdə so- vet quruluşu, yeni üsuli-idarə haqqında tərifli dolu sözlərini əsirgəməmişdi. Ankarada qaldığı müddətdə yeni formalaşan sovet nümayəndəliyinin fəaliyyətinə də bacardığı qədər kömək göstərmişdi. Tərcüməçilik missiyasını üzərinə götürmüş, nümayəndəlik yanın- dakı məktəbdə türk uşaqlarına rus dilini tədris etmişdi. Amma bu yolla hər addımını izləyən çekistləri arxayın salmaq mümkün olmamışdı. Türk ziyalıları, ilk növ- bədə isə mühacir həmvətənləri ilə əlaqələri sovet xü- susi xidmət orqanlarında şübhə doğurmuşdu. Bir ara onu hətta bacarıqlı mütəxəssis kimi nümayəndəlikdə saxlamaq istəyən S.İ.Aralov əlaqələrin getdikcə daha təhlükəli xarakter aldığını görüb təcili şəkildə geri çağırılması ilə bağlı məsələ qaldırmışdı. 1922-ci ilin sonunda Krıma qayıdandan sonra ba- rəsində hər hansı ölçü götürülməmişdi. Burada bəlkə 1 История национального движения в Крыму, «Ватаным», 2005, № 4, c.54. 76 səfər yoldaşı Mahmud Nədimin şübhəli hərəkətləri, Cəfər Seyidəhmədin “təxribatları” barəsində lazımi orqanlara dərhal məlumat verməsi də öz rolunu oyna- mışdı. Digər tərəfdən, 20-ci illərin əvvəllərində müəy- yən siyasi tolerantlıq mövcud idi. Amma hər ehtimala qarşı gələcək üçün “qeydlər” aparmağı da unutmur- dular. Sonradan barəsində ilk məxfi dosyenin hələ Türkiyəyə ezamiyyət dövründən hazırlanmağa başla- dığı məlum olacaqdı 1 . Növbəti 1923-cü il Asan Səbrinin təntənəsinin zirvəsi və tənəzzülünün başlanğıcı kimi dəyərləndirilə bilər. İyun ayında ədəbi-bədii və pedaqoji fəaliyyə- tinin 25 illiyi muxtar respublika səviyyəsində bayram edilmişdi 2 . Yubiley sessiyasında xidmətləri qeyd olun- muş, bir sıra dilçilik tədqiqatları, habelə üçcildlik türk-tatar ədəbiyyatı tarixi üzərində işi vurğulanmışdı. Həmvətəni, gənc və enerjili professor Bəkir Çoban- zadənin simasında özünə ciddi rəqib görsə də, sovet Krımının tanınmış ədəbi simalarından sayıla bilərdi. Bədii-publisist əsərləri, xüsusən də vətəndaş mühari- bəsi illərində soydaşlarının üzləşdiyi dəhşətli aclıqdan bəhs edən “Anneciyim, nerdesin, gel...” hekayəsi bö- yük populyarlıq qazanmışdı. Asan Səbri Ayvazov 1926-cı ildə Bakıda keçirilən 1 А.В.Ефимов. Тюремные записки Асана Сабри Айвазова, «Ватаным», 2005, № 4, с. 69. 2 Riza Fazil-Safter Naqayev. Krımtatar Edebiyatının Tarihi, Akmescit, 2001, s. 226. 77 Türkoloji qurultayın işində iştirak etmişdi 1 . Türkoloq- ların SSRİ-dəki ilk forumunda Krım tatarları kifayət qədər geniş nümayəndə heyəti ilə təmsil olunmuşdu. Səkkiz nəfərdən ibarət heyətin tərkibinə professor Bəkir Çobanzadə, Hüseyn Akçokraklı, Asan Səbri Ayvazov, Həbibulla Odabaşlı, Şefki Bektörə, İsmayıl Lemanov, Mahmud Nədim və Yaqub Kamal daxil idi. Fevralın 26-dan martın 5-nə qədər davam edən qu- rultayda müxtəlif türk xalqları təmsilçilərinin, Rusiya və Avropanın bir sıra tanınmış türkoloqlarının, şərq- şünaslarının iştirakı ilə türk dili, tarixi, ədəbiyyatı, etnoqrafiyası, etimologiyası, habelə yeni əlifba ilə bağlı çoxsaylı aktual məsələlər müzakirəyə çıxarılmışdı. Qurultayın stenoqrafik hesabatlarından da görün- düyü kimi, Asan Səbri həmvətəni Bəkir Çobanzadə ilə müqayisədə xüsusi fəallığı ilə seçilməmişdi. O, yalnız iki iclasda, hər ikisində də türk dilində çıxış etmişdi. Çox güman, stenoqramlar rus dilində aparıldığından çıxışı barədə yalnız ümumi məlumat verilmiş, mətn əlavə olunmamışdı. Asan Səbri ilk dəfə martın 4-də, Həbib Cəbiyevin sədrliyi ilə keçən iclasda kürsüyə qalxmışdı 2 . Fikirlərin haçalandığı, bəzi iştirakçıların zəngin milli tarixi irslə əlaqələri qırmamaq üçün ərəb əlifbasında sadəcə islahat aparmaq təklifini səsləndir- dikləri müzakirələr zamanı Krım-tatar təmsilçisi latın əlifbasına keçidin qətiyyətli tərəfdarı kimi çıxış etmiş- 1 Первый Всесоюзный Тюркологический Съезд. 26 февраля – 5 марта 1926 г. Стенографический отчет. Общество Обследования и Изуче- ния Азербайджана, Баку, 1926, с. 541. 2 Первый Всесоюзный Тюркологический Съезд, с. 400. Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|