Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
63 gün yeri kimi Bakını seçərək burada yaşadığı və mət- buat sahəsində çalışdığı haqda sənədlərlə təsdiq olun- mayan məlumatlar mövcuddur. Türkçü və milliyyətçi əqidəyə xidmət edən insanların Azərbaycanda da çar polisinin təqibinə uğradığını gördükdən sonra isə daha uzaqlara çəkilməyi qərara almışdı. Təhsilini davam etdirmək, habelə ərəbcəsini daha da təkmilləşdirmək üçün Qahirəyə yollanmışdı. Çox güman ki, həmin dövrdə müəllimi və həmkarı İsmayıl Qaspiralının Misir paytaxtında olması da səfər mar- şrutunun seçilməsində təsirsiz qalmamışdı. Asan Səbri həyatının səyahət və hadisələrlə zəngin olan bu dövrü haqqında aşağıdakıları yazırdı: “1908-ci il yanvarın ilk günlərində astma xəstəliyindən müalicə olunmaq üçün Misirə getdim. Növbəti il yenidən Moskvaya qayıtdım. Burada evlərdə dərs verir, habelə Lazarev institutunda mühazirələri dinləyirdim. Moskvada üç dəfə həbs olundum. 1911-ci ildə İsveçrəyə getdim. Bazeldə təsadüfən yoldaş Leninlə tanış oldum. Kons- tantinopol üzərindən Rusiyaya qayıtdım və Moskvada yaşamağa başladım” 1 . Əvvəlcə, Misirlə bağlı məsələyə aydınlıq gətirmə- yə ehtiyac var. Çox ehtimal ki, bu, tərcümeyi-halda göstərildiyi kimi həqiqətən də müalicə məqsədi daşı- yan səfər deyildi. Sadəcə, sovet məhbəsində qələmə aldığı bioqrafiyada Asan Səbri Böyük Britaniyanın protektoratı altındakı Misirə gedişinin əsil səbəbini göstərə bilməzdi. Çünki əks-təqdirdə onu ən azı daha 1 Асан Сабри Айвазов. История национального движения в Крыму, «Ватаным», 2005, № 3, с. 17. 64 bir ölkəyə casusluq etməkdə, panislamizm təbliğində günahlandırmağa kifayət qədər əsas yaranardı. Birdən-birə uzaq Misirin seçilməsinə gəldikdə isə, Qahirəyə çox ehtimal ki, həbsxana qeydlərində hər vasitə ilə gözdən salmağa çalışdığı İsmayıl Qaspiralı- nın tapşırığı ilə getmişdi. O dövrdə “Tərcüman” re- daktoru dünya müsəlmanlarının konqresini keçirmək istəyirdi. Bu məqsədlə özü 1907-ci ildə Misir paytax- tında olmuşdu. Səfərlə bağlı təəssüratlarını qəzetin 1907-ci ilin oktyabrından 1908-ci ilin aprelinə qədər çıxan saylarında təfriqə halında dərc etdirdiyi “Misir- dən məktub” (cəmisi 10 məktub) silsilə yazısında 1 oxucularla bölüşmüşdü. Konqreslə bağlı fikirlərini ərəb və ümumən müsəlman ictimaiyyəti ilə bölüşmək məqsədi ilə Qahirədə qaldığı aylarda siyasi mühacir kimi burada yaşayan Qazan tatarı Abdulla Battal Tay- masla birlikdə cəmisi üç sayı çıxan “Ən-Nəhzə” (“Re- nessans”) adlı qəzet də çıxarmışdı 2 . Düşünmək olar ki, Asan Səbri bütün bu məsələlərdən xəbərsiz deyildi. Əksinə, yaxın çevrəsinə daxil olduğu, ustadı və vəli- neməti kimi göylərə qaldırdığı İsmayıl bəyin ən yaxın köməkçilərindən biri idi. Ümumdünya müsəlman konqresinə hazırlıq işləri İsmayıl bəy Qahirədən geri döndükdən sonra da da- vam etdirilmişdi. Qaspiralı irsinin tanınmış tədqiqat- 1 Məktubların tam mətni ilə tanış olmaq üçün bax: İsmayıl Qaspiralı. Seçilmiş əsərləri. 3 cilddə. 3-cü cild. Dil-Ədəbiyyat-Səyahət Yazıları. “Ötükən” nəşriyyatı, İstanbul, 2008, s. 454-476. 2 Yavuz Akpınar. İsmayıl Qaspiralının Faaliyyetlerine Genel Bir Bakış. İsmayıl Qaspiralı. Seçilmiş əsərləri. 2-ci cild, İstanbul, 2008, s. 49. 65 çısı Yavuz Akpinarın göstərdiyi kimi, “İlgiyle qarşı- lanan bu konuşmalardan sonra (ideya müəllifinin Qa- hirədəki çıxış və mətbuat konfransları nəzərdə tutulur – V.Q.) konqrenin nizamnaməsi türkcə, ərəbcə, farsca, ingiliscə və fransızca basılıb dağıtılmış və konqrenin tərtibçilərinin rəisi sifəti ilə Əl-Əhzar camisinin əski şeyxi Səlim əl-Bəşri (və ya Büşra) tərəfindən bir elan yayımlanmış və Osmanlı qəzetləri xaric, bir çox müs- lim və qeyri-müslim qəzetlərdə bu elan basılmışdır” 1 . Bir ara artıq bütün məsələlərin yoluna qoyulduğu və konqresin hətta 1909-cu ildə keçiriləcəyi barəsində məlumat yayılmışdı. Bir sözlə, müsəlmanların beynəl- xalq toplantısının baş tutacağına konkret ümidlər bəs- lənirdi və çox güman ki, görüləcək işlərin koordina- sıyası üçün Asan Səbri əlaqələndirici sifəti ilə Qa- hirəyə göndərilmişdi. Hər halda bu versiya daha ağ- labatandır. Yoxsa, astma xəstəliyinin müalicəsi üçün dünyanın o biri başına getməyə ehtiyac yox idi. Rusi- yanın cənub vilayətlərində, hətta Krımın özündə də kifayət qədər müalicə ocaqları və sanatoriyalar tapmaq imkanı vardı. Asan Səbrinin çox güman ki, inqilabi fəaliyyətə görə Moskvada dəfələrlə həbs edilməsi və saxlandığı Butırka həbsxanasından qaçışı, habelə Leninlə görüşü barəsində yazdıqları hər hansı məxəz, yaxud sənəd- lərlə təsdiq olunmadığından, bu epizodların sadəcə sovet rejimi ilə dil tapmaq, bolşeviklərə yaxınlığını göstərmək məqsədi ilə əl atılmış sadəlövh üsul da 1 Yavuz Akpınar. İsmayıl Qaspiralının Faaliyyetlerine Genel Bir Bakış, s.50. 66 saymaq mümkündür. Eyni zamanda Bazeldə Leninlə təsadüfi görüş və tanışlığının mümkünlüyünü istisna etməyə də tutarlı əsas yoxdur. Həmin dövrdə İsveç- rədəki rus icmasının hər bir üzvü siyasi mühacir Vladimir Ulyanovla görüşə, hətta maraqlandığı məsə- lələrlə bağlı fikir mübadiləsi apara bilərdilər. Bü- tünlükdə, belə iddialar sənədlərlə təsdiq edilmədiyi ki- mi, onların tam şəkildə istisna olunmaları imkan xari- cindədir. Yenə də öz etiraflarına görə, 1910 və 1912-ci illər- də Türkiyədə olarkən daha əvvəldən tanıdığı “pantür- kist cərəyanın (unutmayaq ki, bu sətirlər sovet istintaq orqanlarına verilmiş ifadədən götürülüb!) Yusif Ak- çura, Əhməd Ağaoğlu, Əli bəy Hüseynzadə, Mehmet Emin Yurdaqul, Xalidə Ədib Adıvar (müəllif sonun- cunun sonralar panturanizmin manifestinə çevrilən “Turan” romanının müəllifi olduğunu xüsus vurğula- yırdı)” 1 kimi ünlü simaları ilə əlaqə yaratmışdı. Adları sadalanan şəxslərlə mühüm milli düşüncə mərkəzinin – “Türk ocaqları”nın qurulmasında iştirak etmişdi. Dolayısı yolla İttihad və Tərəqqi partiyası ilə əlaqə- lərini də boynuna almışdı. Çox güman, əslində zərə- rinə işləyən etiraflar istintaq orqanının əlində müəy- yən məlumatın olmasından irəli gəlmişdir. O, Rusiyaya, Krıma yalnız 1913-cü ildə, Roma- novlar sülaləsinin taxt-taca sahiblənməsinin 300 illiyi münasibəti ilə ümumi əfv elanı nəticəsində qayıda bilmişdi. Bir il sonra, 1914-cü ilin sentyabrında Bağ- 1 Асан Сабри Айвазов. История национального движения в Крыму, «Ватаным», 2005, № 3, с. 19. Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|