Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
51 vardır...” 1 – deyə millətin gələcəyi baxımından ailəni əvəzsiz məktəb sayan müəllif mənsub xalq həyatının digər sahələri kimi, burada da kədərli mənzərələr çək- məkdən özünü saxlaya bilmirdi: “Əvət, bizdə ailənin qailədən heç bir fərqi yoxdur. Hanki ailə gözə alı- narsa, ya bir darül-hüzn və yəsdir, ya ki, bir darül- fəlakət və səfalətdir. Heç bir ailədə əsəri-həyat və fəaliyyət görünməz. Ümuri-beytiyyə (ev işləri) vəzi- fələri, cocuqların tərbiyə və təlimi həp zavallı validə- lərə (analara) tövdi edilmişdir. O validələrə ki, zövc- ləri nəzərində yalnız əsirə, xidmətkar və alətdir. O validələrə ki, tərbiyə və təlimdən bibəhrə, elm və irfandan, hüquqi-insaniyyədən məhrumə...” 2 Bu sətir- lərlə “Molla Nəsrəddin”də eyni mövzunu işıqlandıran felyeton və karikaturaları arasındakı yaxınlığı görmə- mək mümkün deyildir... Ağrılı tənqidlə bir sırada Asan Səbri öz mühiti üçün qanunauyğunluqdan daha çox, istisna təsiri ba- ğışlayan idillik ailə modelini də ortaya qoyurdu: “Ah, qibtə edirəm o ana və babalara ki, hər axşam gülüs- tanı-ailələrinin səmərələri olan mini-mini yavrucuqla- rına şəfqət və mərhəmət qapılarını açaraq onlar ilə həsbi-hal ediyorlar, tənviri-əfkar və təzhibi-əxlaqları- na çalışıyorlar, qəlblərinə həmiyyəti-milliyyə, məhəb- bəti-diniyyəyi təlqin ediyorlar, yürəklərində insaniy- yət, islamiyyət toxumları əkiyorlar, əzayi-bədəniyyə- lərində şəfqət və mərhəmət, məhəbbət və üxüvvət, 1 Asan Səbri Ayvazov. Həyati-ailə və ailəçilərimiz, “Füyuzat”, 1907, say 10, s. 157. 2 Orada, s. 155. 52 iffət və ismət hissi oyandırıyorlar” 1 . Müəllifin məcmuədə yer alan “Təlimi-ətfal mə- sələsi” 2 məqaləsinin əsas leytmotivini də millət və cəmiyyət üçün sağlam ruhlu, sağlam bədənli vətəndaş yetişdirilməsi təşkil edir. Pedaqoji fəaliyyətlə yalnız ilk gənclik çağlarında məşğul olmasına baxmayaraq, pedaqogika məsələləri, məktəb və maarifin qarşısında duran vəzifələr Asan Səbrini bütün həyatı boyu ya- xından maraqlandırmışdı. Əsərlərində aparıcı xəttə çevrilən didaktika ruhu da məhz oxucularına, həmvə- tənlərinə daim nə isə öyrətmək, təlqin etmək istəyin- dən irəli gəlirdi. “Qadın gülərsə, şu issız mühitimiz güləcək, Sürük- lənən bəşəriyyət qadınla yüksələcək!” – deyən Hü- seyn Cavidin ardınca Asan Səbri də cəmiyyətdə ger- çək mənəvi dəyərlərin, millətin gələcəyinin, yetişən nəslin təlim və tərbiyəsinin qadınların adı və mədəni- mənəvi səviyyəsi ilə bağlılığı fikrini israrla vurğu- layırdı. Onun “Füyuzat”da dərc olunan “Qadınlıq və qadınların əhəmiyyəti” 3 məqaləsi qadınlığı, ananı tə- rənnüm edən lirik-patetik esse idi. “Qadın! Nə mü- qəddəs kəlmə, nə ali ünvan! Şu beş hərfdən mürəkkəb qadın ünvani-cəliləsi təhtində nə qədər mühüm məsə- lələr, nə dərəcə ali və nazik vəzifələr mövcuddur! Qa- dın nədir? Şəfqət, riqqət və mərhəmətdən xəlq olun- 1 Asan Səbri Ayvazov. Həyati-ailə və ailəçilərimiz. “Füyuzat”, 1907, say 10, s. 155. 2 Asan Səbri Ayvazov. Təlimi-ətfal məsələsi, “Füyuzat”, 1907, say 13, s.200-203. 3 Asan Səbri Ayvazov. Qadınlıq və qadınların əhəmiyyəti, "Füyuzat", 1907, say 25, s. 415-416. 53 muş bir vücudi-narındır ki, nazikanə nəzərləri, xali- sanə sözləri, məhcubanə ədaları həp mələkanədir. Saf, vicdanlı, həzin ədalı bir qadının təbəssümü ruhumuza inbisat verdiyi kibi, giryəsi də ən qatı yürəkləri yum- şaldır, insanı hönkür-hönkür ağladır...” 1 Bu sətirlər Asan Səbrinin bədii-publisist üslubunun hissi dərin- liyi, lirizmi haqqında da təsəvvür yaradır. Daha çox tənqidi-publisistik əsərləri üzərində da- yandığımız Asan Səbri milli ədəbiyyat tarixinə həm də nasir və dramaturq kimi daxil olmuşdu. Yeganə irihəcmli bədii əsəri “Füyuzat”da çap olunan “Nədən bu hala qaldıq?” pyesi idi. Üçpərdəli pyesdə dövrün Azərbaycan maarifçi dramaturgiyasının təsiri aydın hiss edilirdi. Yuxarıda xatırlatdığım kimi, pyes 1907- ci ildə Bakıda ayrıca kitab halında da çıxmış, dövrün ədəbiyyat həvəskarlarının diqqətini çəkmişdi. Doğrudur, aradan iyirmi il keçəndən sonra Azər- baycan proletar tənqidçisi Əli Nazim İstanbulda, “Türk yurdu” məcmuəsindəki “Yeni Azəri ədəbiyyatı haqqında” məqaləsində Asan Səbri yaradıcılığının “Füyuzat” ədəbiyyatında elə mühüm bir iz buraxma- dığı fikrini irəli sürərək yazırdı: “Məcmuədə pək yaxından iştirak edən Krım mühərrirlərindən Hasan Səbri Ayvazov və türkiyəli Əhməd Kamalın da rolları pək ibtidai qaldı. Hasan Səbri ədəbi cəhətdən heç bir cazib xüsusiyyətə malik olmayan bəzi pyesləri (əslin- də isə, söhbət yalnız bir pyesdən gedə bilərdi – V.Q.), Əhməd Kamal isə yalnız basılmaqla qalan bir takım 1 Asan Səbri Ayvazov. Qadınlıq və qadınların əhəmiyyəti, "Füyuzat", 1907, say 25, s. 415. 54 şeirləri və tənqidi məqalələri ilə bu ədəbiyyatda bir mövqe tuta bilmədilər. Bundan dolayı biz “Füyuzat” ədəbiyyatının başlanğıc dövrəsinin yeganə müməssili olan Məhəmməd Hadini göstərməyə kəndimizi haqlı sayırıq” 1 . “Füyuzat” ədəbi məktəbinin yaradıcılarından biri kimi Məhəmməd Hadini digər həmkarlarından fərq- ləndirməkdə, tənqidçi, təbii ki, haqlı idi. Amma bu- rada zaman amilini də mütləq nəzərə almaq lazımdır. “Füyuzat”ın nəşri cəmisi bir il sürmüşdü. Bir ilə ədəbiyyat, üstəlik də yeni istiqamətin manifestini elan etmiş ədəbiyyat yarana bilməz. Sadəcə, Əli Nazim azərbaycanlı şairin “Füyuzat”dakı fəaliyyəti ilə son- rakı ədəbi yaradıcılığını vəhdət halında götürmüşdü. Asan Səbri, yaxud Əhməd Kamal irsinə münasibətdə isə eyni prinsip diqqətdən qaçırılmışdı. Onların “Fü- yuzat”dan kənar yaradıcılıq yolu izlənməmişdi. “Nədən bu hala qaldıq?” pyesinin Azərbaycan dramaturgiyasının eyni dövrdə yaranmış nümunələri ilə müqayisədə qüsurları və zəifliyi göz önündədir. Yəqin, başqa cür də ola bilməzdi. Əsər milli ədəbiy- yatında dramaturji ənənələr mövcud olmayan müəl- lifin, həm də ədəbi yaradıcılıqda ilk addımlar atan hə- vəskar müəllifin əsəridir və bu baxımdan təcrübəsiz- likdən, naşılıqdan sığortalanmaq o qədər də asan de- yildi. Məsələn, pyesdə hərəkət, demək olar ki, yox dərəcəsində idi. Bədii konfliktin parametrləri zəif nə- zərə çarpır. İştirakçıların uzun-uzadı dialoqlarında 1 Ali Nazim. Yeni Azeri Edebiyatı Hakkında. "Türk Yurdu" məcmuəsi, il 16, cild V, sayı 31, iyul 1927, s. 670-671. Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|