Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
39 Qarşı tərəf isə belə düşünmürdü. (Doğrudur, aradan illər keçəndən sonra Tiflisdə, “Molla Nəs- rəddin” redaksiyasında Mirzə Cəlillə görüşən Əli bəy Hüseynzadə sadə, xalqın anladığı dildə yazmağın bö- yük bir hünər olduğunu söyləyib opponentinin haqlı- lığını etiraf etmək böyüklüyü göstərəcəkdi! Mirzə Cəlil “Xatirələr”ində həmin ibrətamiz epizodu belə xatırlayırdı: “Əli bəy Bakıdan axırıncı dəfə Türkiyəyə köçən vaxt Tiflisə gəldi ki, buradan Batuma getsin. Tiflisdə idarəmizə də təşrif gətirdi... Söhbət dildən düşdü və möhtərəm ədibimiz mənə belə dedi: “Yaxşı yazırsınız”. Mən Əli bəyə ərz etdim ki, onun tək bir şəxsdən eşidilən bu sözü mən “havayı” danışılan söz- lərin cərgəsinə qoya bilmərəm. Çünki Əli bəy Hü- seynzadə kimi bir yazı ustadı mən tək cavan yazıçıya yazı barəsində dediyi sözü mən ciddi bir söz hesab edəm gərək. Əli bəy mənə dediyi sözü təkrar və təsdiq etdi və həmişə adət etdiyi kimi başını aşağı salıb guya öz-özünə genə dedi: “Yaxşı yazmağı da bacarmaq lazımıdr”) 1 . Əksinə, digər mətbuat orqanlarını da “Fü- yuzat”ın dil siyasətini dəstəkləməyə çağırırdı. Bu mövqe Asan Səbrinin yazılarında daha israrlı şəkildə ortaya qoyulurdu. O, “Molla Nəsrəddin”in “xalqın açıq ana dilində yazmaq” xəttinə qarşı birbaşa çıx- masa da, “Füyuzat”ın dilini etalona çevirir, milli mət- buatı məcmuənin dil siyasətini təqib etməyə çağırırdı: “Füyuzat” isə bütün cəraidi-milliyyə və məcmuələri- miz miyanında ən fəsih, ən bəliğ, ən mükəmməl lisan 1 Cəlil Məmmədquluzadə. Əsərləri. 3 cilddə. 3-cü cild. Azərb. EA nəşriy- yatı, Bakı, 1967, s. 681. 40 kullanan bir məcmueyi-nadirədir. Ümid ediyorum ki, er-gec bütün Rusiya müsəlmanlarının nəhayət varıb dayanacaqları lisan “Füyuzat” lisanıdır. Bunu qarelər belə söylüyor, təsdiq ediyor” 1 . Əslində, oxucuların be- lə düşündüyünü söyləmək üçün əldə tutarlı əsas yox idi. “Türkün açıq ana dilində” yazan “Molla Nəsrəd- din”in xalq arasındakı qeyri-adi populyarlığı Asan Səbrinin haqlı olmadığının ən yaxşı göstəricisi idi. “Lisan qovğası” adlı məqaləsində Asan Səbri daha da irəli gedərək Bakı qəzet və məcmuələrini sadəlik axtarışına uyub sıravi oxucunun zövq və tələbatına uyğunlaşmamağa, əksinə, onların səviyyəsini yüksəlt- məyə çağırırdı: “Bundan sonra lisanımızın tənaqüsünə deyil, tövsiinə, zənginləşməsinə çalışmalıyız... Övla- di-vətən qeyri hər şeyə maraq ediyor, məktəbdən qa- lanlar mütaliə üçün, məlumatlarının tərəqqisi üçün əxlaqlarını təhzib, fikirlərini tənvir və tövşü için kitab istiyor. Övladi-vətəndəki bu hissiyyatı görə-görə nasıl olur da yarın-yurtu qullandığımız lisanı daha da əskil- də bilirik? Lisanın zənginləşməsi ədəbiyyat ilə, ədə- biyyatın tərəqqidi də ulum və fünunun tərəqqisi ilədir. Ülum və fünunun tərəqqi etmədiyi bir yerdə ədəbiyya- tın tərəqqi etdiyi heç görülməmişdir” 2 . Prinsip etibarı ilə doğru fikir idi. Lakin müəllif bir vacib məqamı unudurdu: elm də, ədəbiyyat da yalnız xalqın anladığı, qəbul etdiyi, özününkü saydığı bir dil- də yarananda gözlənilən faydanı gətirə bilərdi. Asan Səbri dil məsələsi ilə bağlı “Füyuzat” tribu- 1 Asan Səbri Ayvazov. Lisan qovğası, “Füyuzat”, 1907, say 16, s. 252. 2 Orada, s. 253. 41 nasından Krım tatarları arasındakı opponentlərinə qar- şı da istifadə edirdi. Çünki Bakıda olduğu kimi Bağ- çasarayda da milli ziyalılar “ortaq türkcə” məsələsin- də iki qrupa ayrılmışdılar. Osmanlı heyranları ilə bir sırada Krımda formalaşan, mətbuata və ədəbiyyata yol tapan yerli türkcənin də kifayət qədər tərəfdarları vardı. Müəllif üzünü onlara tutaraq yazırdı: “Sən bizi türkləşdirmək, osmanlılaşdırmaq istiyorsun. Biz tata- rız, dilimiz də tatarca olmalıdır!” – deyə qulaq pər- dələrimi patlatan bəy əfəndilərimiz də boş yerə nəfəs sərf ediyorlar. Zira, əvvəli-əmrdə tatar deyil, türk- sünüz. Bunu həm heç inkar edəməzsiniz. Saniyən, bu günə qədər çox kitablar, risalələr, əlyazısı, Krım tarixi mütaliə etdim. Heş birisində sizin tələb etdiyiniz açıq ərəbi və farsı lüğətlərdən ari bir lisan görmədim və görməyəcəyimə də əminim. Siz madam ki, osmanlı- laşmaqdan qorxuyorsunuz, türkləşmək istəmiyorsu- nuz, o halda nə üçün kəndi təbirinizdə bir “tatar ədə- biyyatı” meydana gətirmiyorsunuz?” 1 Vahid ədəbi dil seçimində Osmanlı türkcəsinə üs- tünlük verməsinə baxmayaraq, əvvəldə də qeyd et- diyim kimi, Asan Səbri sözün həqiqi mənasında bir Azərbaycan vurğunu idi. Rusiya türklərinin mədəniy- yətə, maarifə, ictimai tərəqqiyə qovuşmaları və milli- mədəni haqlar uğrunda mübarizə baxımından təməl işlərin ən çox Bakıda görüldüyünə inanır, gələcəkdə də ümumi rəhbərlik və irəliləyişi Azərbaycandan gözləyirdi. Ziyalılarımızın səmimiyyətinə, hünərinə 1 Asan Səbri Ayvazov. Lisan qovğası, “Füyuzat”, 1907, say 16, s. 252-253. 42 bel bağlayırdı. Onları türk dünyasının lokomotivi sa- yırdı. Hətta bu məsələdə əslində özünə daha yaxın saymalı olduğu Krım-tatar həmkarları ilə kəskin po- lemikaya girməkdən də çəkinmirdi. Yaradıcılıq bioq- rafiyasındakı bəzi nümunələr Asan Səbrinin həmin prinsipiallığını aydın göstərməkdədir. Məsələn, 1906-cı ildə “Tərcüman” qəzeti özünün üç sayında N.Y. inisialı arxasında gizlənən müəllifin “Qafqazlılar və qazanlılar” 1 adlı məqaləsini dərc et- mişdi. Silsilə yazılarda milli mədəniyyətin inkişafı, ziyalıların xalqla bağlılığı baxımından Qafqaz və Qazan türkləri arasında müqayisə aparılır, birincilərin bu sahədə öz tatar qardaşlarından geri qalmaları, xalqdan uzaq düşmələri, Avropa təsirinə uymaları ilə bağlı mülahizələr irəli sürülürdü. Mülahizələr sub- yektiv səciyyə daşıyır, milli birlikdən və səylərin bir istiqamətə yönəldilməsindən daha çox fikir ayrılığına, qarşıdurmaya yol açırdı. Əslində o qədər də xoş niyyət güdməyən müəllifə Asan Səbri “Füyuzat” səhifələrində “Krımlılar nə üçün tənqid edilmiyor?” 2 adlı prinsipial yazı ilə cavab vermişdi. Məqsəd tərəflərdən birinə üstünlük verərək Rusiya türklərinin iki mühüm fikir mərkəzini – Volqaboyu ilə Qafqazı üz-üzə qoymaq deyildi. Asan Səbri sadəcə mətbuat və çağdaş ədəbiyyat, xüsusən də dramaturgiya sahəsində birinciliyin Qafqaz türklərinə 1 "Tərcüman", 1906, say 130, 131, 132. Məqalə müəllifinin şəxsiyyətini müəy- yən etmək mümkün olmadı. 2 Asan Səbri Ayvazov. Krımlılar nə üçün tənqid edilmiyor? ,”Füyuzat”, 1906, say 6, s. 93-96. Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|