Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
35 dur” 1 . Bəs vəziyyətdən necə çıxmaq olardı? Asan Səbri “Füyuzat”dakı publisist yazılarında yalnız ritorik sual- lar qoymaqla kifayətlənmirdi. Həm də öz düşüncəsi, intellekti çərçivəsində həyatın ortaya atdığı suallara cavab tapmağa çalışırdı. Türk-müsəlman dünyasının düşdüyü, yaxud salındığı acınacaqlı vəziyyətdən çıxış yolu ümumiləşdirilmiş şəkildə yuxarıda adını çəkdi- yim “Bəşər və səy” məqaləsində göstərilmişdi. İlkin orta əsrlərdən başlayaraq ərəblərin, ardınca isə türk- lərin bəşər sivilizasiyasına böyük töhfələr verməsin- dən bir qədər də pafosla söz açılan yazıda çağdaş dövrdə müsəlman dünyasının keçmiş şanlı ənənələrini unutması ətalətin, durğunluğun təsiri, həyatı yaxşıya doğru dəyişmək istiqamətindəki səylərin çatışmaması ilə izah edilirdi. Həm də hər şeyi yenidən yaxşıya dəyişmək üçün təkcə keçmiş günlərin şöhrəti kifayət deyildi – şanlı tarixlə bugünkü acınacaqlı mövcudluq arasında mütləq canlı körpü salmaq, keçmişin ənənə- lərini çağdaş sivilizasiyaya söykənərək dirçəltmək tə- ləb olunurdu. Asan Səbrinin “Füyuzat” səhifələrində toxunduğu mühüm məsələlərdən biri də dillə, daha doğrusu, türk toplumunun müştərək dil problemi ilə bağlı idi. İlk dəfə İsmayıl Qaspiralının ictimai fikrin gündəliyinə gətirdiyi bu məsələ türkçülük mövqeyində dayanan ziyalıların demək olar ki, heç birini laqeyd buraxma- mışdı. Bu baxımdan Asan Səbri də istisna deyildi. Bir 1 Asan Səbri Ayvazov. Həyati-əqvam, “Füyuzat”, 1906, sayı 4, s. 60. 36 çox həmkarları kimi o da türk dünyasının üzləşdiyi problemlərin həll yolunu onların vahid dil ətrafında birləşmələrində, ünsiyyət qurmalarında görürdü. Müəllifin fikrincə, dünyanın üç qitəsinə yayılan, qüdrətli dövlətlər quran və çeşidli imperiyalar arasın- da bölünüb-parçalanan türk qövmləri daha yüksək inkişaf səviyyəsinə yüksəlmiş Osmanlı türkcəsini ümumi dil olaraq qəbul etməli idilər. Göründüyü kimi, əslində Asan Səbrinin “ortaq türkcə” ilə bağlı mülahi- zələrində yenilik, məsələyə orijinal yanaşma tərzi mövcud deyildi. O, sadəcə “Tərcüman”ın ideya plat- formasının əsasında dayanan, 1905-1907-ci illərdəki türk qurultaylarında müzakirəyə çıxarılan və ziyalı- ların böyük bir qismi arasında isti münasibət görən məlum tezisi təkrar edirdi. Mənbəyini İsmayıl Qas- piralıdan alan “dildə birlik” mövqeyi “Füyuzat” sə- hifələrində daha ardıcıl və qətiyyətli şəkildə Əli bəyin “Turani” imzası ilə yazdığı məqalələrdə irəli sürülür və əsaslandırılırdı. Məsələn, məcmuənin 1907-ci il saylarından bi- rində yer alan “Türk dilinin vəzifeyi-mədəniyyəsi” məqaləsində baş redaktor yazırdı: “Ərəb dili din və məzhəb dili oldu. Fars dili şeir və ədəb dili oldu. Türk dili isə dövri-cədid üçün tərəqqi və mədəniyyət dili olur. Bu həm zamanın, həm də məkanın iqtizaatın- dadır” 1 . Özlüyündə aydındır ki, “türk dili” dedikdə, “Füyuzat”ın da üstünlük verdiyi və Azərbaycanda konkret nümunəsini ortaya qoyduğu, ortaq ədəbi dil 1 Turani. Türk dilinin vəzifeyi-mədəniyyəsi, “Füyuzat”, 1907-ci il, say 9, s.140. 37 səviyyəsinə yüksəltməyə çalışdığı “osmanlı türkcəsi” nəzərdə tutulurdu. “Krım türklərində milli kimlik və milli hərəkətlər” kitabının müəllifi Hakan Krımlı Asan Səbrinin dil məsələsini “Füyuzat”la yanaşı, “Vətən xadimi” qəze- tində də qaldırdığına diqqəti çəkərək, onun türklər üçün müştərək dillə bağlı aşağıdakı mülahizələrini xatırladır: “Lisan məsələsi məsaili-sairənin ən əhəm və əlzəmi, ittihad və ittifaqın yeganə səbəbidir... Ru- siyada iyirmi milyonluq bir heyəti-əzimeyi təşkil edən müsəlmanların qismi-əzəmi, bəlkə də kaffəsi türkdür. Qanı, nəsli, cinsi, əxlaqı, adəti birdir. Bu gün təkəllüm etdiyimiz lisanın da əsli, kökü birdir. Mərəz və dər- dimiz, ehtiyac və zərurətimiz birdir. Bu halda qulla- nılacaq lisan və şivəmizin də bir olması iqtiza edər. Zira lisanımız birləşməyincə, biri-birimizi anlamaq, yek digərimizə məlhəm olmaq mümkün olmayacağı kimi aramızda ittifaq və ittihadın təməl tutması da mümkün olmayacaqdır. Millətimiz ən cahil bir za- manında iyirmi sənə qədər bir müddət lisani-ədəbimiz olan türkcəyi oxuduğu və istifadə etdiyi halda, hali- hazırda maarifi-milliyəmizin az və ya çox təmim və intişar etdiyi bir zamanda nədən türkcəyi anlamasın?” 1 Nəzəri cəhətdən yuxarıdakı mülahizələrin ümu- mən pozitiv xarakter daşıdığını və gələcəyə yönəl- diyini etiraf etmək lazımdır. Amma burada bir incə məsələni də diqqətdən qaçırmaq olmaz. Asan Səbrinin nümunəsində də göründüyü kimi, Osmanlı türkcəsini 1 Hakan Kırımlı. Kırım Türklerinde Milli Kimlik və Milli Hareketler. Ankara, 1996, s. 73. 38 ortaq dil elan etmək ideyasının tərəfdarları məsələnin mühüm bir cəhətini unudurdular – türk xalqları ara- larındakı mövcud tarixi, mədəni və mənəvi bağların möhkəmliyinə baxmayaraq, kütləvi şəkildə osmanlı- laşmaq fikri qətiyyən birmənalı qəbul edilmirdi. Os- manlı dövlətinin Rusiya əsarətindəki türklər üçün bir arxa, cazibə mərkəzi və ümid yeri olması həqiqəti heç kimdə şübhə, yaxud etiraz doğurmurdu. Lakin həyati əhəmiyyətə malik bu amillər də ana dilindən imtina üçün yetərli sayılmırdı. Üstəlik, yüksək Osmanlı türk- cəsi Anadolu türklərinin özləri üçün də anlaşılmaz idi. Azərbaycanda osmanlılaşmaq ideyasının tərəfdar- ları ilə bir sırada qatı əleyhdarları da az deyildi. “Mey- munların ədədi günü-gündən artmaqdadır” – deyə anasından öyrəndiyi dili bir tərəfə buraxıb lüğət tər- kibi ərəb-fars tərkibləri ilə dolu Osmanlı türkcəsini təqlid edənlərə sərt münasibətini bildirən Firidun bəy Köçərli şəxsiyyət və fəaliyyətinə bəslədiyi hörmətə baxmayaraq, Əli bəy Hüseynzadəni də tənqid hədə- finə çevirməkdən çəkinməmişdi. “Kaş o alicənab İs- tanbulda rahət əyləşib bizim şumbəxt Qafqaza təşrif gətirməyəydi” – sözləri ilə “Füyuzat”ın dil siyasətinə mənfi münasibətini ifadə etmişdi. Məcmuənin dilinin mürəkkəbliyi, klassik Osmanlı türkcəsinə hədsiz önəm verilməsi, hətta “dildə birlik” ideyasının banisi, böyük fikirləri açıq, aydın türk dilində ifadə etməyi bacaran İsmayıl Qaspiralının də haqlı narazılığını do- ğurmuşdu 1 . 1 Məsələ ilə əlaqədar bax. İsmayıl Qaspiralı. Bakı qəzetələri, “Tərcüman”, 1910, say 37. Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|