Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
67 çasarayda dünyaya gözlərini yuman İsmayıl bəy Qas- piralı otuz ildən çox yaşatdığı və Rusiya türklərinin ümumi mətbu orqanına çevirdiyi qəzeti öz işinin la- yiqli davamçılarından saydığı şagirdi və qələm dos- tuna vəsiyyət etmişdi. “Tərcüman”ın sahiblik hüququ Qaspiralı ailəsində qalsa da, Asan Səbri 1917-ci il fevral inqilabına qədər 1 baş redaktor kimi fəaliyyət göstərmişdi. Onun rəhbərliyi altında qəzet siyasi möv- qeyində müəyyən dəyişikliklər edərək solçu təmayülə yönəlmişdi. Siyasi proseslərə maraq nisbətən güclən- mişdi. Bütün bunlar qəzetin populyarlığına da təsirsiz qalmamışdı – abunəçilərin sayı 16 minə çatmışdı. Təkcə yerli tatarlar arasında “Tərcüman”ın on min nəfərdən çox oxucusu vardı 2 . Çarizmin süqutu əksər milli ucqarlar kimi, Krımda da azadlıq hərəkatına, müstəqillik uğrunda mübari- zəyə təkan vermişdi. Təbii ki, iyirmi ilə yaxın mətbuat səhifələrində Krım türklərində milli yaddaş hissi oyatmağa, onları tarixi vətənə sahib çıxmağa səsləyən Asan Səbri həmin prosesdən kənarda qala bilməzdi. Fevral inqilabından sonra o, mücadilənin əsas tribu- nası sayılan “Millət” qəzetinə rəhbərlik edirdi. Qəzet Rusiya və Ukraynanın öz tərkibində görmək istədiyi yarımadanın taleyini bu torpaqların həqiqi sahiblərinin – Krım türklərinin müəyyənləşdirməsi ideyasına qə- tiyyətlə tərəfdar çıxırdı. 1 Şengül və Necib Heblemitoğlu. Şefika Gaspralı ve Rusiya`da Kadın Hareketi (1893-1920), Ankara, 1998, s. 165. 2 Асан Сабри Айвазов. История национального движения в Крыму, «Ватаным», 2005, № 3, с. 20. 68 Asan Səbri Krım tatarlarının nümayəndə heyəti- nin tərkibində 1917-ci ilin mayında Moskvada Rusiya müsəlmanlarının qurultayında iştirak etmişdi. Keçmiş imperiyanın gələcək dövlət quruluşunun və idarəçilik prinsiplərinin müzakirəyə çıxarıldığı mötəbər məclis- də Əlimərdan bəy Topçubaşov və Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin irəli sürdükləri federal demokratik res- publika forması üstünlük qazanmışdı. Gərgin müzaki- rələr və səsvermə zamanı Krım heyəti də ümumən azərbaycanlı həmkarlarının mövqeyinə tərəfdar çıx- mışdı 1 . Baş redaktor isə Krımda müstəqil tatar dövlətinin qurulması məsələsində ardıcıl, prinsipial mövqeyi ilə seçilirdi. 1917-ci il noyabrın 26-da Bağçasarayda top- lanan “Krım Tatarlarının Qurultayı Parlamenti milli- azadlıq hərəkatının lideri, Milli Firqənin 2 sədri Numan Çələbi Cahanı (1885-1918) yeni dövlətin başçısı elan 1 Daha geniş məlumat üçün bax. İhsan İlqar. Rusiya`da Birinci Müslüman Konqresi Tutanakları, Kültür ve Turizm Bakanlıqı, Ankara, 1988. 2 Bu siyasi qurum Krım-tatar ziyalıları tərəfindən 1917-ci ilin iyul ayında “Tatar partiyası” kimi təsis edilmişdi. Milli Firqə adını rəsmən iki il sonra almışdı. Partiyanın qurulmasında və təşkilatlanmasında əsas ağırlıq Nu- man Çələbi Cihan və Cəfər Seyidəhmədin üzərinə düşmüşdü. Asan Səbri isə partiyanın rəsmi mətbu orqanı kimi fəaliyyət göstərən “Millət” qəze- tinin baş redaktoru idi. Krımda bolşevik hakimiyyəti elan olunandan sonra Milli Firqə qeyri-leqal fəaliyyət göstərmişdi. Sovet xüsusi xidmət orqan- ları millətçi və əksinqilabi təşkilat kimi Milli Firqəyə qarşı total müba- rizəyə 1928-ci ilin payızında başlamışdı. 63 nəfərə qarşı ittiham irəli sü- rülmüş, onların 58 nəfəri cinayət məsuliyyətinə cəlb edilərək sərt şəkildə cəzalandırılmışdı. Krım MİK sədri Vəli İbrahimov da daxil olmaqla 11 nəfər barəsində ölüm hökmü çıxarılmışdı. Milli Firqə kartından 1937-ci ilin böyük terrorunda da istifadə olunmuşdu. Ətraflı məlumat üçün bax. А.К.Бочагов. Милли Фырка: Национальная контрреволюция в Кры- му, Симферополь, 1930. 69 etdi 1 . Qurultay səlahiyyətlərini Parlamentə verdi, Asan Səbri isə qanunverici quruma ilk sədr, habelə Rusiya Müəssislər Məclisinə nümayəndə seçildi. Cə- fər Seyidəhməd, Əhməd Şükrü, Əhməd Özənbaşlı, Seyid Cəlil Xəttat kimi tanınmış ictimai-siyasi xa- dimlər yeni Krım Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin tərkibinə daxil oldular 2 . Müstəqillik uğrunda ağır, qanlı mücadilə başlandı. Yarımadada siyasi hakimiyyət uğrunda mübarizə- nin şiddətləndiyi dövrdə Asan Səbri digər həmkarları ilə birlikdə Krımın müstəqilliyi və tatarların aparıcı qüvvəyə çevrilməsi məsələsində qətiyyət nümayişinin tərəfdarı kimi çıxış edirdi. Parlamentə rəhbərlik döv- ründə ağ və qırmızı Rusiyanın işğalçılıq niyyətlərin- dən qorunmaq üçün Almaniya himayəçiliyinin təmin olunması xahişi ilə alman hökumətinə və imperator İkinci Vilhelmə 21 iyul 1918-ci il tarixli müraciət məktubunu da sədr kimi o imzalamışdı 3 . Əslində heç nəyi dəyişməyən sənəd 1920-ci illərin sonunda, milli firqəçilərə qarşı siyasi təzyiqlər başlayanda keçmiş parlament sədri üçün böyük başağrısına çevrilmişdi. Krım Xalq Cümhuriyyəti hökuməti Almaniya, Polşa, Türkiyə kimi güclərin himayəsi altında müs- 1 Daha geniş məlumat üçün bax. В.Е.Возгрин. Исторические судьбы крымских татар. М., Мысль, 1992. 2 Эльведин Чубаров. Курултай крымскотатарского народа и созыв национального съезда. Официальный сайт Меджлиса крымскотатар- ского народа. hhtp/qtmm.org. 3 Протоколы заседаний Таврической Ученой Архивной Комиссии, Приложения к 57 выпуску Известий ТУАК, Симферополь (nəşr ili göstərilməyib – V.Q.), s. 6. Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|