Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
55 əsasən müəllifin publisist yazılarında əks olunan fikir və mülahizələr təkrarlanır. Obrazların fərdi keyfiyyət- ləri nəzərə çarpmır. Didaktika bəzən yorucu təsir bağışlayır. Pyesin tamaşaya qoyulacağı təqdirdə bu qüsurlar özünü daha bariz göstərəcəkdi. Dram janrının bir sıra digər tələbləri də pozulmuşdu. Əsər Krımın tarixi taleyi və gələcəyi ilə bağlı düşüncələr üzərində qurulmuşdu. Vətəninin indiki acı- nacaqlı vəziyyətə düşməsinin səbəblərini araşdıran Asan Səbri qəhrəmanlarının dili ilə hər şeyin daha yaxşı göründüyü dünən üçün nostalgiyanı, milli-dini ənənələri yaşatmağı bacaran keçmiş nəslin tərənnü- münü ön plana çəkirdi. Mövcud gerçəkliyi dəyişmək üçün heç nə edə bilməyən, yaxud buna can atmayan şikayətçi ruhlu insanlar əvvəllər hər şeyin indikindən yaxşı olması, cəmiyyətdə həqiqi harmoniya və ədalə- tin hökm sürməsi illüziyası ilə özlərinə təsəlli verirlər. Bu illüziyanın əsasında isə Krımın bir zamanlar müs- təqil dövlət – xanlıq şəklində yaşaması, yadelli asılı- lığın olmaması dayanırdı. Məişətdən, dildən, mənə- viyyat və əxlaqdan tutmuş təsərrüfatın bərbad vəziy- yətə düşməsinə qədər bütün bəlalar sadəcə milli döv- lətçiliyin itirilməsi, bölgənin rus əsarəti altına düşməsi ilə əlaqələndirilirdi. Ana dili məsələsi pyesin ideya istiqamətinin əsas xətlərindən birini təşkil edir. Köhnə Krımın təmsil- çiləri ilə rus universitetlərində təhsil alan yeni krım- lılar bir-birlərini anlamırlar. Qarşılıqlı etimadsızlıq təkcə keçmişə fərqli münasibətdə özünü göstərmir. Sonuncuların dilini də türk dili adlandırmaq çətindir. 56 Əslində o, rus və türk dillərinin eybəcər hibrididir. Həm də eyni bəla yalnız Krım tatarları deyil, Rusiya idarəçiliyi altında türk xalqlarının əksəriyyəti üçün səciyyəvi idi. Bu hibrid dil daşıyıcıları “Molla Nəs- rəddin” jurnalının bir sıra felyetonlarında kəskin is- tehza hədəfinə çevrilmişdi. Təbii ki, həmin felyetonlar Bakı mətbuatını diqqətlə izləyən Asan Səbri Ayvazo- vun diqqətindən yayına bilməzdi. Rus alimi, professor P.A.Falev 1918-ci ildə dərc etdirdiyi “Krım tatar ziyalılarının ideologiyasından” adlı məqaləsində 1 “Nədən bu hala qaldıq?” pyesi üzə- rində geniş dayanmışdı. Çox ehtimal, rus türkoloqu- nun diqqətini ilk növbədə Asan Səbrinin əsərində ki- fayət qədər aydın və təsirli ifadə olunan antirus möv- qeyi çəkmişdi. Dramaturqun fikrincə, yüz ildən çox davam edən Rusiya ağalığı Krım türklərinə yeni bir şey verməmiş, mədəniyyət və tərəqqiyə qovuşdurma- mışdı. Əksinə, xalq onu ayaqda saxlayan, dirəniş və müqavimət ruhunu mühafizə edən bir sıra mühüm xüsusiyyətlərini həmişəlik qeyb etmişdi. Eyni zaman- da haqqında idillik duyğularla söz açılan keçmişə qayıdış da mümkün deyildi. Krım Rusiyanın bir his- səsi idi, metropoliyanın taleyini paylaşmaqdan başqa yol qalmırdı. Tatarlar vətəndaşlıq hüquqlarının təmini üçün Rusiyada genişlənən siyasi mübarizəyə fəal qo- şulmalı idilər. Lakin hər hansı bir ideologiya onları dillərindən, dinlərindən və milli varlıqlarından uzaq- laşdırmamalı idi. Asan Səbrinin publisistikasında daha 1 П.А.Фалев. Из идеологии крымскотатарской интеллигенции, «Известия Таврической Ученой Архивной Комиссии», 1918, № 54, с. 282-287. 57 bariz şəkildə üzə çıxan bu amillər professor P.A.Fa- levi əslində bədii məziyyəti və ictimai dərinliyi ilə se- çilməyən pyesi Krım-tatar millətçiliyinin manifesti kimi dəyərləndirməyə sövq etmişdi. Heç şübhəsiz, burada məqalənin yazıldığı 1918-ci ilin siyasi şəraiti və milli mübarizə də öz rolunu oynamışdı. *** Türkiyədə Sultan İkinci Əbdülhəmid, Rusiyada Stolıpin istibdadının təzyiqi ilə “Füyuzat”ın nəşri da- yandıqdan sonra da Asan Səbrinin böyük dostu və xeyirxahı saydığı Əli bəy Hüseynzadə və bütünlükdə Azərbaycan mətbuatı, Bakı ədəbi-ictimai mühiti ilə əlaqələri kəsilməmişdi. 1909-1910-cu illərdə Krımdan və Moskvadan Əli bəyə göndərdiyi məktublar 1 onun əvvəlki vaxtlarda olduğu kimi, Bakı qəzetlərini ardıcıl izlədiyini, yeni meydana çıxan nəşrlərlə işbirliyi qur- maq üçün yollar axtardığını göstərməkdədir. Bu ba- xımdan bir neçə il öncə fəal müəllifi olduğu məcmuə- nin baş redaktoru yenə də bələdçisi, yol göstərəni idi. “Füyuzat”ın bağlanması nəticəsində həm Əli bəy Hüseynzadə, həm də Asan Səbri əsas tribunalarını itirərək mətbuatdan qismən uzaq düşmüşdülər. 1907- 1910-cu illərdə hər ikisi müvafiq şəkildə Bakı və Krım mətbuatında ara-sıra çap olunsalar da, daha çox pedaqoji sahədə fəaliyyətləri ilə fayda gətirməyə çalışmışdılar. Əslində bu istiqamətdə də əməkdaşlıq 1 Omer Özcan. Hasan Sabri Ayvazof`un Huseyinzade Ali`ye Mektupları. “Yeni Türk Edebiyatı”, Mart, 2010, say 1, s.233-244. 58 üçün kifayət qədər imkanlar vardı. Bir neçə il əvvəl mətbuat xadimi kimi Bakıya üz tutan Asan Səbri bu dəfə şöhrəti bütün türk dünyasına yayılmış Əli bəy Hüseynzadənin mahir pedaqoq kimi vətəni Krıma dəvət edilməsi təşəbbüsünü qaldırmışdı. O, yerli müəllimlərin türkcənin incəliklərinə ye- tərincə bələd olmadıqlarını nəzərə alıb müvəqqəti dil kursları açmaq niyyətinə düşmüşdü. Kurslarda türkcə tədrislə bağlı mühazirə oxumaq üçün isə, təbii ki, ilk ağlına gələn ziyalı-pedaqoq Əli bəy olmuşdu. Alup- kadan göndərdiyi 21 may 1909-cu il tarixli məktubda fikrini “Miri-irfanpərvərim əfəndim həzrətləri” – söz- ləri ilə müraciət etdiyi böyük dostu ilə bölüşərək yazırdı: “Məlumi-aliləri olduğu üzərə burada bizim Krım rus lisanı müəllimləri kaç sənədən bəri ana lisa- nımızı təhsil üçün Zemstvo idarələrindən para istiyor- lardı. Zemstvo isə onların bu ricalarını isaf etdi. Fəqət türk lisanını əsaslı olaraq öyrədəcək burada bir lektor bulunmadığından zati-alilərinizə müraciət edilməsini Krım Müəllimləri İttihadı Cəmiyyəti və Zemstvo ida- rəsi baş əzası bəni vəkil etdilər. İştə bən sizə müraciət ediyorum” 1 . Ana dili kurslarının açılması 1909-cu il mayın 15- nə təyin edilmişdi. Lakin Əli bəydən vaxtında cavab alınmadığından kursların avqust ayında təşkili qərara alınmışdı. “Rus dili müəllimlərimizin ana lisanımızı bilmədiklərinin millətimizə, maarifin tərəqqisinə nə qədər zərərləri olduğu məlumi-alilərdir. Bunun üçün 1 Omer Özcan. Hasan Sabri Ayvazof`un Huseyinzade Ali1ye Mektupları, s.240-241. Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|