Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
43 məxsusluğunu, yerli ziyalılarının həqiqi milli hisslərlə yaşadıqlarını, bütün türk dünyasına örnək ola biləcək- lərini göstərməyə çalışırdı. Fikirlərini əsaslandırmaq üçün yaxşı tanıdığı Əhməd bəy Ağayevin yorulmaz fəaliyyətini, sonsuz vətən sevgisini və xalqına dərin məhəbbətini nümunə gətirərək yazırdı: “Fikri-aciza- namə görə Qafqaz mücahidləri mühibbi-tərəqqi ol- duqları qədər millətsevər və vətənpərvərdirlər. Millət və milliyyətləri uğrunda fədakarlıq edən qəhrəman- lardır. Əhməd bəy Ağayev cənabları min sənə Fran- sada yaşasa da, bütün adab və müşairəti ilə ülfət etsə də kəndi millətinin, kəndi milliyyətinin xaricində bir hərəkətdə bulunmaz. Binaənəleyh Fransada kəsb et- diyi məlumat və kəmalatı da islamiyyət və milliyyətə tətbiqən ənzari-millətə vəz edər. Əgər Qafqaz müca- hidləri kəndi millətinin ehtiyacatına aşina olmayay- dılar, millət və vətənlərinin səlamətini arzu etməyəy- dilər, tərki-vətən edərək mütəəddid təhsili-niyyətlə ixtiyari-qürbət etməzdilər” 1 . Krımın Qafqazla müqayisədə coğrafi baxımdan Mərkəzi Rusiyaya və Avropaya, habelə İstanbula ya- xınlığını xatırladan Asan Səbri mətbuatın, maarifin, mədəniyyətin inkişafı, cəmiyyətdə mütərəqqi, yenilik- çi meyillərin yayılması baxımından əslində vətəni və həmvətənləri qarşısında daha böyük imkanlar açıl- dığını diqqətə çatdırırdı. Həmin imkanlardan yetərincə istifadə edilməməsi Krım türklərinin geridə qalmala- rının, bütünlükdə dövrün çağırışlarına laqeyd yanaş- 1 Asan Səbri Ayvazov. Krımlılar nə üçün tənqid edilmiyor? ,”Füyuzat”, 1906, say 6, s. 94. 44 malarının göstəricisi kimi dəyərləndirilirdi. Asan Səb- ri XX yüzilliyin əvvəllərindən başlayaraq Bakıda nisbətən geniş vüsət alan intellektual oyanışı, ictimai tərəqqinin önündə gedən ziyalıları, habelə sərvətini xalqından əsirgəməyən xeyirsevər milli burjuaziya nü- mayəndələrini həmvətənlərinə nümunə göstərərək ya- zırdı: “Bu gün Krımı başdan-başa dolaşır isək əvvəl və axırda gözə görünə biləcək bir “Tərcüman” ilə bir “Vətən xadimi”miz vardır. Daha nəyimiz vardır? Ağa- yev, Hüseynzadə və Şirvani (“Füyuzat”ın fəal müəl- liflərindən biri kimi tanınan şair Məhəmməd Hadi nəzərdə tutulur – V.Q.) kibi müqtədir ədib və şairləri- mizmi? Müsəlmandan doktor, mühəndis və yuristləri- mizmi? Avropa Asiyaya bizdən pək uzaq olduğu hal- da qafqazlıların Rusiya, Fransa, İstanbul darülfünun- larında təhsili-ali görüb bu gün mənafeyi-millətə hər cəhətcə xidmət edən mütəəddid (çoxsaylı) ziyalıları vardır. Biz isə Avropa daxilində ülum və fünun mən- bəyi olan darülfünunlar yanında bulunduğumuz və İstanbul burnumuzun ucunda olduğu halda, nə Avropa darülfünunlarında, nə də Türkiyə məktəblərində ikma- li-təhsil etmiş bir əfəndimiz yoxdur” 1 . Azsaylı Krım-tatar ziyalılarının başlıca qüsuru isə, müəllifin fikrincə, onların ya ana dilinı bilməmələri, milli hisslərdən məhrum olmaları, ya da ictimai fəal- lıqlarının çatışmaması idi: “Müftizadələrimiz, Tay- qanskilərimiz, Bağırovlar vardır, – deyəcəyiz? Əvət, vardır. Fəqət bunların vücudi ilə ədəmi-vücudları ara- 1 Asan Səbri Ayvazov. Krımlılar nə üçün tənqid edilmiyor? ,”Füyuzat”, 1906, say 6, s. 95. 45 sında zərrə qədər fərq yoxdur. Bunlardan hankısı ana lisanında ismini yazmaq biliyor? Hanki yuristimiz (vəlov rusca olsun!) rus qəzətələrində mənafeyi-müs- liminə xadim bir məqalə yazmışdır? Hanki advoka- tımız hüquqi-müslimini müdafiə edəcək bir qüvvət və iqtidara haizdir? Hanki natiqimiz, xətibimiz vardır ki, bir cəmiyyəti-islamiyyədə türkcə olaraq fikrini ifadə edə bilsin” 1 . Onun Azərbaycan ədəbi-ictimai fikrinin və milli mətbuatın inkişaf yoluna və ayrı-ayrı nümunələrinə verdiyi qiymət də müəyyən heyranlıq çalarlarına baxmayaraq tarixə bələdlik və qədirşünaslıq baxı- mından maraqlıdır. “Əlyövm qafqazlıların ikitərəfli (burada milli və Avropa təhsili nəzərdə tutulur – V.Q.), hər ikisinin də haqqından gələ bilmiş iki qa- nadlı mütəəddid ədibləri, şairləri, qəhrəman və müca- hidləri, millət uğrunda çalışan fədakarları bulunduğu kimi, pək çox doktorları, mühəndisləri, müəllimləri, həqiqətpərəst molla və axundları, yüzlərcə milyoner- ləri, həmiyyətpərvər sənət sahibləri, mükəmməl müəl- limləri vardır” 2 . Yaxud eyni qəbildən olan başqa bir etiraf: “Hər nasıl olsa da bu gün Rusiyadakı mətbuati- islamiyyənin toxumunu qafqazlılar əkmişdir. Nəşvü- nümasına da qafqazlılar çalışıyor” – deyə Həsən bəy Zərdabinin tarixi hünəri ilə bağlı məlum həqiqəti bir daha vurğulayan Asan Səbri bu sahənin pionerinin – “Əkinçi”nin zaman baxımından çox qısa sürən, lakin 1 Asan Səbri Ayvazov. Krımlılar nə üçün tənqid edilmiyor?, “Füyuzat”, 1906, say 6, s. 95-96. 2 Orada. 46 milli ictimai şüurda silinməz iz buraxan mövcudlu- ğuna diqqəti çəkərək yazırdı: “...dünyaya gəlməkdən məqsəd çox yaşamaq deyil, bəlkə çox xidmət et- məkdir. Altmış sənə yaşayıb baş güdməkdənsə, çox iş yapıb az yaşamaq daha övladır, zənn ediyoruz...” 1 Krım-tatar müəllif XX əsrin başlanğıcında bir müddət Qafqazdakı yeganə anadilli mətbu orqan kimi “Tərcümana” yol yoldaşlığı edən “Şərqi-rus” qəzetinə də müasirlərinin çoxundan fərqli olaraq daha anlaşıqlı və isti münasibət bəsləmişdi. Bunu aşağıdakı sətirlər- dən də görmək mümkündür: “...müddəti-davamiyyəsi az olsa da, xidməti çoxdur. Bir çox sənələrdən bəri səhrayi-ədəmdə ədəmi-vücudi ilə bəlli olmayan bir çox mühərrirləri meydana çıxardı, yazıçılar doğurdu. Ərbabi-qələmə böyük bir yol açdı. Bu az xidmətdir- mi?” 2 “Həyat” bütün Rusiya müsəlmanlarının ən məşhur ədib və mühərrirlərinə bir cövləngah, bir səhneyi-ədəb olduğu kibi, bizim kibi mübtədilərə (yeni başlayan- lara) də gerçəkdən bir mühərrik və müşəvviq olmuş- dur. “Həyat” həqiqətən millətə bir əsəri-həyat verib getmişdir. Mətbuati-milliyyəmizin tərəqqisi üçün pək çox cığırlar açdı. Ümidsizlərə ümid, qeyrəti, hissiyyatı sönmüşlərə həyat və qeyrət bəxş etdi. Əfkari-milləti təhrik etdi, hər yerdə asari-həyat meydana gətirdi” 3 sözləri isə, göründüyü kimi, türkçülük ruhu ilə yoğrul- 1 Asan Səbri Ayvazov. Krımlılar nə üçün tənqid edilmiyor?, “Füyuzat”, 1906, say 6, s. 94. 2 Orada. 3 Yenə orada. Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|