Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
86 buradan xilas edin. “Yadellilərə” münasibətdə bunu etmək sənin borcundur” 1 . Rahat, təhlükəsiz şəraitdə yaşadıqlarından bəlkə də onun Krımda çəkdiyi iztirab və üzüntülərinin miqya- sını təsəvvürə gətirməyən keçmiş həmfikirlərini riq- qətləndirmək üçün Asan Səbri əsla dəyişmədiyini, əski inanclarında qaldığını da diqqətə çatdırırdı: “Mən yenə əvvəlki adamam, amma çox qocalmışam. Həya- tımın sonunu Türkiyədə keçirmək istəyirəm. Burada məni türkçülükdə, türkpərəstlikdə ittiham edirlər. Ün- vanımı sənə deyərlər. Əczaçı Bəkir bəy ünvanımı bi- lir. Ümid edirəm ki, iyulun sonuna qədər müsbət ca- vab ala biləcəyəm” 2 . Parça üzərində kimyəvi karandaşla yazılmış mək- tubu inanılmış şəxs vasitəsi ilə göndərdiyini bir daha vurğulayan Asan Səbri onunla bütün məsələlər barə- sində açıq danışmağın, fikir mübadiləsi aparmağın mümkünlüyünü bildirir və təkidlə xəbərdarlıq edirdi: “Əgər məsələyə laqeyd yanaşsan, bil ki, sonum çatıb. Mən bütün hadisələrin canlı şahidiyəm. Tarixə lazı- mam. Türkiyədə tanışlar çoxdur. Onların köməyi ilə məni rəsmi yolla buradan çıxara bilərsiniz” 3 . Cəfər Seyidəhmədin reaksiyası bəlli deyil. O, mü- barizələrinə arxa çevirən əski dostu xilas etməyə cəhd göstərmişdi, yoxsa ümumən əlini ağdan-qaraya vurma- 1 “Kırım” jurnalı, 1994, say 6, s. 31. Məsələ ilə bağlı əlavə məlumat almaq üçün bax. Ayşe Aktaş. Tarihi Önemi Haiz İki Bez Mektup, “Kırım”, say 6, 1994, s. 30-31. 2 “Kırım” jurnalı, 1994, say 6, s. 32. 3 Orada. 87 mışdı – bu barədə mənbələrdə məlumata təsadüf edil- mir. Böyük ehtimalla hər hansı təşəbbüs göstərilmə- mişdi. Digər tərəfdən, sovet xüsusi xidmət orqanla- rının çoxdan nəzarətə götürdükləri təhlükəli potensial “cinayətkarın” hansısa elmi cəmiyyət xətti ilə ölkədən çıxmasına imkan yaradacaqları da inandırıcı görün- mürdü. Bu, sadəcə suda boğulanın saman çöpündən yapışması idi... Dairənin qapandığını anlayan Asan Səbri isə hə- yəcan təbili çalmaqda davam edirdi. Vəziyyətin çıxıl- mazlığı onu ehtiyat hissini itirməkdən də çəkindirmə- mişdi. Birincinin ardınca İstanbula çox güman ki, etibarlı dənizçi dostu (Mehmet əfəndi) vasitəsi ilə ikinci məktub göndərmək mümkün olmuşdu. Eyni hə- yəcan, qorxu, təlaş, gərginlik və ümid bu məktubun da hər sətrində, hər sözündə sezilməkdə idi. “Əzizim Cəfər, Həmdi Bəkir, qardaşlar, dostlar! – deyə Asan Səbri daha sonra yazırdı: – Mehmet əfəndi ilə göndərdiyim məktuba indiyə qədər cavab alma- mışam. Vəziyyətim çox ağırdır. Burada bir müddət də qalmaq ölmək, ya da öldürülmək deməkdir. Ölümdən qorxmuram, gizlində it kimi gəbərdilməkdən qorxu- ram. Ölümdən, əzab-əziyyətdən qorxsaydım, getmə- yin asan olduğu vaxt aradan çıxa bilərdim. Amma tək- başına qalsam da, 35 il əvvəl başladığım işi davam etdirdim. Daha belə şəraitdə yaşamaq mümkün deyil. Həyatım təhlükədədir. Ömrümdə ilk dəfədir ki, yar- dım istəyirəm – məni bacardığınız qədər tez buradan aparın. Məni ümidsiz vəziyyətdə atıb getməklə ölümümə 88 səbəb olmayın. Qardaşım, dostum olduğunuzu əməldə sübuta yetirin. Tarix üçün yazmalı, deməli sözlərim çoxdur. Onları məndən başqa kimsə eləyə bilməz” 1 . Səfərin mütləq leqal, qanuni xarakter daşımasının vacibliyi bu məktubda da xüsusi vurğulanırdı: “Əv- vəldə də yazdığım kimi, məni universitet, Türk Ocaq- ları, Maarif Nazirliyi, ya da başqa bir rəsmi təşkilat tərəfindən türk səfirliyi vasitəsi ilə etnoqraf, yaxud türkoloq kimi dəvət etmək olar. Bunun üçün sovet hö- kumətinə müraciət etmək lazımdır. Məni yaxşı tanı- yan türklər kifayət qədərdir. Siz bu işi Yunis Nadi, Tofiq Rüştü, Köprülüzadə Fuad, Nəcib Asim və baş- qalarının yardımı ilə görə bilərsiniz. Məni də Çələbi Cihan kimi tək qoymayın” 2 . Tələsik yazılmış məktub həyəcanlı xəbərdarlıqla başa çatırdı: “Əziz qardaşlar, əgər bir ay ərzində təd- bir görməsəniz, məhvim labüddür. Araqarışdıranlar hər cür fırıldaqlara əl atırlar. Amma sizin mənə inan- dığınıza əminəm. Ah, bilsəydiniz ürəyimdə nələr çəkirəm! Sevgi və salamlarla: qardaşınız... Mümkün qədər tez hərəkət edin! Məhvin astana- sındayam. 1 “Kırım” jurnalı, 1994, say 6, s. 32. 2 “Kırım” jurnalı, 1994, say 6, s. 32. Krımı işğal edən bolşevik qüvvələri – Qara dəniz donanmasının matrosları 1918-ci il yanvarın 26-da Numan Çələbi Cihanı həbs etmiş, fevralın 23-də isə mühakiməsiz güllələmişdilər. 1917-ci ilin iyununda, birinci həbsi zamanı minlərlə Krım tatarı öz lide- rinin müdafiəsinə qalxıb onun azadlığına nail olmuşdusa, ikinci həbsi zamanı bolşevik terrorunun dəhşətləri qarşısında başını itirmiş xalq, eləcə də mübarizə yoldaşları onun xilası üçün heç bir iş görə bilməmişdi. Asan Səbri məktubunda bu məsələyə işarə edirdi. 89 Aclıq, ehtiyac içində yaşayıram, amma vicdanım təmiz, üzüm ağdır. Tariximiz mənə yardım əli uzat- mağınızı tələb edir. Məni xilas etmək – vəzifənizdir! Gözləyirəm” 1 . Lakin “xaric” heç bir yardım göstərə bilməmiş, yaxud sadəcə bunu istəməmişdi. Bəlkə öz növbəsində mühacirətdəki keçmiş həmkarlarının da əlində Asan Səbrinin çekistlərlə əməkdaşlığı barəsində müəyyən məlumatlar vardı. 1933-cü ildə SSRİ-Türkiyə münasi- bətlərinin mülayimləşməsi, Stalinin xahişi ilə türk- əsilli siyasi mühacirlərin əksəriyyətinin ölkədən çıxa- rılması, bütün Sovetlər İttifaqı miqyasında “böyük terrorun” başlanması da hadisələrin gedişinə təsirini göstərmişdi. Nəticədə, on altı ildən bəri davam edən təqib və təzyiqlər məntiqi sonluğuna yetişmişdi – 1937-ci ilin aprelin 5-də Krım-tatar ədəbiyyatının canlı klassiki Asan Səbri Ayvazovun həbsi ilə bağlı qərar verildi. Aprelin 6-dan 7-nə keçən gecə yazıçını Simferopolda, yaşadığı mənzildə həbs etdilər 2 . İrəli sürülən ittiham kifayət qədər ağır və qorxunc idi: onu türk və fransız kəşfiyyat orqanları ilə əməkdaşlıqda, casusluqda, həmin orqanların göstərişi ilə Krım yarı- madasında əksinqilabi fəaliyyətlə məşğul olmaqda təqsirləndirirdilər. Yeganə təsəllisi həbsə tək getmə- məsi ola bilərdi. Onunla bir sırada Krım-tatar mədə- niyyətinin qaymağı, Krım türklərinin cövhəri sayıla biləcək bütün görkəmli ziyalılar da həbs ounmuşdu... 1 “Kırım” jurnalı, 1994, sayı 6, s. 32. 2 А.В.Ефимов. Тюремные записки Асана Сабри Айвазова, «Ватаным», 2005, № 4, с. 72. Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|