Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
90 *** 1920-ci illərin sonlarından etibarən sovet həbs düşərgələrində insan istismarının özünəməxsus for- ması – intellektual istismar uğurla həyata keçirilirdi. Nə qədər qəribə səslənsə də, “xalqlar atası” Stalinin rəhbərlik etdiyi SSRİ-də elm və texnikanın son nailiy- yətləri, uğurlu kəşfləri bir sıra hallarda akademiya və institut laboratoriyalarında deyil, məhbəs universitet- lərində – “şaraşkalarda” meydana çıxırdı. Doğrudur, bu məcburi “elm kontorlarında” daha çox dəqiq və texniki elmlər sahələrində çalışan fiziklərin, kimyaçı- ların, silah ixtiraçılarının, aviakonstruktorların intel- lekt, bilik və təcrübəsindən istifadə olunurdu. NKVD- nin tabeliyindəki xüsusi konstruktor bürolarında dün- ya miqyasında tanınan Sergey Korolyov, Andrey Tu- polev, Leonid Kerber, Nikolay Timofeyev-Resovski və b. kimi onlarla məhbus sovet alimi çalışmışdı. Sonralar QULAQ-ın ilk salnaməçisi kimi məşhurlaşan sovet yazıçısı, ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatı Aleksandr Soljenitsının yolu da riyaziyyatçı kimi “məhbəs akademiyasından” keçmişdi. Humanitar ziyalıların intellektual imkanlarından istifadə məsələsi isə xüsusi xidmət orqanlarının diqqə- tini o qədər də cəlb etməmişdi. Bunun da səbəbləri vardı. Çünki yaradıcı şəxslər – yazıçılar, tarixçilər, filosoflar texniki kəşflərlə yox, ideologiya və mənə- viyyatla bağlı idilər. Onları rejimlə üz-üzə gətirən, sürgünlərə göndərən, məhbəsə salan da məhz sovet 91 ideologiyasını daxilən qəbul etməmələri idi. Digər tərəfdən, Cavidin, yaxud Müşfiqin zindanda şeir yaz- malarını təsəvvürə gətirmək də imkansızdır. Yəqin ki, onlar həbsxana divarları arasında Lenini, Stalini, par- tiyanı vəsf etməyəcəkdilər. Hətta etsələr belə, buna inanan tapılmayacaqdı... Lakin hər yerdə olduğu kimi humanitarlara münasibətdə də istisnalara yol verilmiş, rejimin tələblərinə uyğun şəkildə bəzən onların da xidmətindən istifadə edilmişdi. Məşhur rus rəssamı Sergey İvaşev-Musatovun, yaxud tənqidçi və ədəbiy- yatşünas Lev Kopelevin nümunəsini misal gətirmək mümkündür. Həmin istisna 1937-ci ilin aprelində yenidən həbsə düşən Asan Səbriyə də şamil edilmişdi. NKVD-nin muxtar respublika təşkilatı ona Krımda milli hərəkatın tarixi haqqında bildiklərini qələmə almaq tapşırığı vermiş və müvafiq imkan yaratmışdı. Əslində çekist- lər üçün geniş fəaliyyət meydanı açan bu əsərin planı hələ 1930-cu ildə, Asan Səbrinin ilk həbsi sırasında hazırlanmışdı 1 . Hətta bir sıra fəsillər qaralama halında yazılmışdı. Lakin nədənsə o zaman, eləcə də əməkdaş- lığa razılıq verib həbsxanadan çıxdıqdan sonra müəllif əsər üzərində işini tamamlamaq barəsində düşünmə- mişdi. Görünür, sadəcə məcbur edən olmamışdı. Mətni ilk dəfə Krım tatarlarının “Vətənim” jurna- lında, Tavriya Universitetinin professoru A.V.Yefi- movun “Asan Səbri Ayvazovun həbsxana qeydləri” 2 1 А.В.Ефимов. Тюремные записки Асана Сабри Айвазова, «Ватаным», 2005, № 4, с. 72. 2 Orada, s. 68-74. 92 adlı müqəddiməsi ilə çap olunan əlyazmasında XIX əsrin ortalarından 1930-cu ilə qədər Krım tatarlarının ictimai-mədəni və milli-mənəvi inkişaf yolu nəzərdən keçirilmişdi. Ötən əsrin birinci yarısında əslində feno- menal xarakter daşıyan Krım milli hərəkatının tarixini öyrənmək baxımından bir sıra digər təşəbbüslər də göstərilmişdi 1 . Daha çox ümumiləşdirici, bəzi hallarda isə polemik xarakter daşıyan bu əsərlərlə müqayisədə Asan Səbrinin qeydləri avtobioqrafikliyi, təsvir olu- nan hadisələrin əksər hallarda müəllifin şəxsiyyət prizmasından keçməsi, haqqında söz açılan şəxslərin böyük əksəriyyətinin onun yaxından tanıması, əmək- daşlıq etməsidir. Hadisə və şəxslərə imkan daxilində obyektiv qiy- mət verməyə çalışmaqla bərabər, Asan Səbri əsərini xüsusi şəraitdə – məhbus kamerasında yazdığına görə bir çox hallarda “xalq düşmənləri” üçün nəzərdə tu- tulan yarlıq və klişelərdən imtina edə bilməmişdir. Bu mənada “Krımda milli hərəkatın tarixi” adlı araşdırma ilə istintaqa verilən ifadənin qəribə bir simbiozunu təşkil etməkdədir. *** 1905-ci ildən etibarən Asan Səbrinin həyatının və ədəbi yaradıcılığının bir sıra səhifələri Azərbaycanla 1 Bax. Djafer Seidamet. La Crimee: passe-present, revendications des Tatars de Crimee. Lausanna, 1921; В.Елагин. Националистические иллюзии крымских татар в революционные годы, «Революция в Крыму», 1924, № 3, с. 39-101; А.К.Бочагов. Милли Фырка. Национальная контреволюция в Крыму, Симферополь, 1930. 93 sıx bağlı olduğundan, adıçəkilən əsərində Bakıda cə- rəyan edən hadisələr, türkçülük hərəkatında Cənubi Qafqazın yeri və rolu, ədəbiyyat və mədəniyyətimizin ayrı-ayrı tanınmış simaları barəsində də müəyyən fi- kir, mülahizə və təəssüratlar yer almışdır. Digər tə- rəfdən, Krım tatarlarının milli hərəkat tarixi başdan- başa panislamizm, pantürkizm kimi ideya cərəyanları kontekstində nəzərdən keçirildiyindən müəllif hətta istəməsə belə Osmanlı imperiyası və Azərbaycanın üzərindən sükutla keçə bilməzdi. Nəhayət, əsərin av- tobioqrafik səciyyəsi, habelə sovet xüsusi xidmət or- qanlarının əlində olan faktlar da onu üzərindən sükutla keçməyə daha böyük üstünlük verdiyi faktlara işıq salmağa məcbur edirdi. Təbii ki, bizi daha çox maraq- landıran keçmiş füyuzatçının həyatının Azərbaycanla bağlı səhifələrini hansı rakursdan işıqlandırması, bu zaman tarixi faktlara, əxlaqi-mənəvi meyarlara nə də- rəcədə sadiq qalmasıdır. Bu suallara cavab axtararkən bir sıra mühüm amil- ləri nəzərə almaq vacibdir. İlk öncə, qeydlərin həbs- xana şəraitində, həyatını xilas etmək üçün çox şeyə hazır olan əzilmiş, iradəsi sındırılmış məhbusun qələ- mindən çıxdığını yadda saxlamaq lazımdır. Təbii ki, o, bütün mümkün vasitələrlə suçunu (daha doğrusu, irəli sürülən saxta ittihamları) azaltmağa, günah sayı- lan əməllərdə özünə şərik, həmfikir tapmağa çalışırdı. Bu səbəbdən də həyatlarına təhlükə yaratdığının fər- qinə varmadan, yaxud buna heç bir əhəmiyyət vermə- dən əvvəllər tanıdığı, əlaqə saxladığı bəzi şəxslərə qarşı siyasi təqib və ittihamlara yol açan epitetlərdən Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|