Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
82 olub. Alupkada bağ sahibidir, xüsusi ağlı ilə fərqlən- mir. Amma təmkinlidir, həm də bir az qorxaqdır. Ha- zırda Krımın aclıqdan əziyyət çəkən əhalisinə yardım toplamaq məqsədi ilə Anqoraya (Ankara) Türkiyə Hö- kumətinin yanına göndərilmişdir. Təhsilini Konstan- tinopol və Smirnada alıb” 1 . Sonrakı illərdə bu sənəd yeni fakt və müşahidə- lərlə “zənginləşdirilmişdi”. Buraya Asan Səbrinin keç- miş silahdaşları ilə əlaqələri, Krımı ziyarət edən türk nümayəndələri ilə görüşləri, sovet idarəçiliyi, ilk növ- bədə sovxoz quruluşu haqqında qaralayıcı söhbətləri, həbsə alınan “Milli Firqə” üzvlərinin müdafiəsinə qalxması, proletar beynəlmiləlçiliyinə şübhə ilə ya- naşması və s. barəsində məlumat və arayışlar əlavə olunmuşdu. 15 avqust 1929-cu ilə aid bir qeyd sovet çekistlərinin saymazyanalıqla “dərin ağıl sahibi” say- madıqları Asan Səbrinin siyasi uzaqgörənliyi barədə daha ciddi düşünməyə əsas verir. Həmin gün o, Alup- kada, həmşəhərlisi Bəkir Sadlayevlə söhbət zamanı məşhur Paris Kommunasının aqibətini misal gətirib Sovet quruluşunun da uzun müddət yaşamayacağını, təsadüfi adamların dövləti idarə etmələrinin cəfəng iş olduğunu sübuta çalışmışdı 2 . Təbii ki, məlumatı “la- zımi yerə” və təcili şəkildə elə həmsöhbətinin özü çat- dırmışdı... Dövrün sovet gerçəkliyi şəraitində, hətta ayrılıqda bu ittihamların hər biri cinayət işi açmağa və yad 1 А.В.Ефимов. Тюремные записки Асана Сабри Айвазова, «Ватаным», 2005, № 4, с. 68. 2 Orada. 83 ünsürü həbs etməyə yetərli idi. Sadəcə, hələlik siyasi repressiyaların kütləvi şəkil almaması qəti addım at- mağı təxirə salırdı. Sonda rejimin də səbir kasası doldu və 1930-cu ildə artıq həmin vaxta qədər bir neçə dəfə şahid qismində istintaqa çağırılan Asan Səbrinin həbsi ilə bağlı qərar verildi. Düzdür, onu həbs etdilər, amma zindanda çox sax- lamadılar. İki aydan sonra gözlənilmədən azadlığa çıxdı 1 . Səbəbi başa düşmək olardı: məhbus inadkarlığı faydasız saymış, təzyiq və işgəncələrdən qorxub NKVD ilə əməkdaşlıq yolunu tutmuşdu. 1937-ci il dekabrın 27-də, təkrar həbsindən sonra istintaqa ifa- dəsində Asan Səbri özü də ilk həbsi zamanı gizli agenti olmağa razılıq verdiyini, müvafiq sənəd imza- ladığını etiraf etmişdi 2 . Aradakı “centlmen sazişi” çe- kistlərin işinə çox yarayırdı. Milli hərəkatın tanınmış simalarından biri və geniş əlaqələrə malik ictimai- siyasi xadim kimi ondan mümkün qədər çox məlumat almağa çalışırdılar. Eyni zamanda, yeddi il ərzində keçmiş mübarizə yoldaşları ilə bağlı ifşaedici mate- rialları çekistlərə ötürməsi də istisna olunmamalıdır. Əks-təqdirdə, 1930-cu ildə salındığı zindandan çıxma- sı qeyri-mümkün idi... Bəlli şərtlər daxilində canını müvəqqəti qurtarsa da, Asan Səbri tələyə salındığını, tələnin isə istənilən an qapana biləcəyini yaxşı başa düşürdü. Çekistlər hələlik centlmensayağı davranırdılar: həbsxanadan çı- 1 А.В.Ефимов. Тюремные записки Асана Сабри Айвазова, «Ватаным», 2005, № 4, c. 68. 2 Orada, s. 70. 84 xan kimi pozulmuş səhhətini düzəltmək üçün Kislo- vodsk sanatoriyalarından birinə müalicəyə göndəril- mişdi. Özü dövlət hesabına istirahətdə olduğu müd- dətdə xanımı da unudulmamışdı – Olqa Vasilyevna Ayvazova 1959-cu ildə ərinin işi üzrə əlavə istintaqda ailənin mütəmadi şəkildə az tapılan ərzaqla – peçenye, şokolad, kakao, yağ və s. təmin edildiyini bildirmişdi 1 . Bütün bunların müvəqqəti xarakter daşıdığını, tələ- dəki pendirdən başqa bir şey olmadığını anlamaq üçün xüsusi müdrikliyə lüzum yox idi. Odur ki, Asan Səbri vəziyyətdən çıxış yolu axtarır, getdikcə daha dözül- məz şəkil alan sovet cəhənnəmindən qurtulmağa çalı- şırdı. Əlaqələrindən istifadə edib Türkiyə, yaxud Pol- şada sığınacaq tapmaq məsələsi üzərində ciddi düşü- nürdü. 1932-ci ildə onu Pedaqoji İnstitutdakı işindən uzaq- laşdırmışdılar. Mətbuata yolu bağlanmışdı. Hər tərəf- dən təcrid olunmuşdu. Yaşamaq imkanları tükənmiş- di. Ən pisi isə ünsiyyət saxlaya biləcəyi kimsənin qalmaması idi. Ətrafındakı adamların, ilk növbədə fi- kir və əməl dostlarının sürətlə seyrəldiyini, yoxa çıx- dığını görmək bir vaxtlar ədəbi-mədəni həyatın, siyasi proseslərin mərkəzində dayanan yaradıcı şəxsə xüsusi ilə ağır gəlirdi. Təbii ki, yaxın çevrəsindəki insanlar da ondan şübhələndiklərindən məsafə saxlamağa çalı- şırdılar. Belə vəziyyətdə yeganə ümidi keçmiş əqidə yol- daşlarına – Türkiyədəki Krım mühacirəti nümayən- 1 А.В.Ефимов. Тюремные записки Асана Сабри Айвазова, «Ватаным», 2005, № 4, с.71. 85 dələrinə, bir vaxtlar türkçülük idealları ilə bağlandığı insanlara qalırdı. Şəraitin təsiri altında, məcburiyyət üzündən bu adamları dəfələrlə ləkələməyə, böhtan atmağa məcbur olsa da, həyatının təhlükə qarşısında qaldığı məqamda onlardan başqa ümid yeri görmürdü. Ankarada münaqişə edib ayrıldığı Krım tatarlarının mühacirətdəki lideri Cəfər Seyidəhmədə 8 iyun 1934- cü il tarixli məktubu Asan Səbrinin iztirab və üzün- tüləri haqqında təsəvvür yaradır: “Cəfər! Xahiş edi- rəm, Yunus Nadi, Aka Gündüz, Əli bəy Hüseynzadə, Akçuraoğlu Yusif, Köprülüzadə Fuad bəy və digər tanışların yardımı ilə hansısa bir elmi müəssisənin, yaxud universitetin rəhbərliyi adından məni türkoloq, Şərq dilləri və dialektləri üzrə mütəxəssis kimi rəsmi şəkildə Türkiyəyə dəvət edin” 1 . Daha sonra şübhə doğurmamaq üçün ölkədən çıx- masının leqal yolla həyata keçirilməsinin zəruriliyini vurğulayırdı. Bunun üçün bütün işlər rəsmi kanallar vasitəsi ilə, diplomatik xətlə görülməli idi: “Dəvəti təhsil nazirliyi adından türk səfirliyi vasitəsi ilə Moskva hökumətinə, bir nüsxəsini isə mənə göndər- mək lazımdır. Dəvətlə birlikdə vizanın da açılması zəruridir. Buradan getmək üçün ayrı heç bir imkan yoxdur. Daha qalmağım mümkün deyil. Artıq dörd ildir ki, maddi və mənəvi cəhətdən zillət içindəyəm. Nə hüququm, nə də vəzifəm var. Öhdəmə düşən işləri son imkanıma qədər yerinə yetirmişəm. İndi məni 1 “Kırım” jurnalı, 1994, say 6, s. 31. Məsələ ilə bağlı əlavə məlumat almaq üçün bax. Ayşe Aktaş. Tarihi Önemi Haiz İki Bez Mektup, “Kırım”, say 6, 1994, s. 30-31. Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|