Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu

913 

 

Xülasə  Heratda  Əbdülmömin  xan  atasından  xahiş  etdi  ki, 

öz  səltənət  paytaxtına  Bəlx  yoluyla  getsin  və  bir  neçə  gün  Bəlxdə 

ona  mehman  olsun.  Oğlunun  xahişinin  qəbul  edən  Abdulla  xan 

Bəlxə getmək  və ziyafət hazırlığı ilə məşğul olmaqdan ötrü oğluna 

izn  verdi,  tez  gələcəyini  söylədi.  İnandığım  şəxslər  (seqqat)  belə 

danışdılar:  Əbdülmömin  xan  Xorasan  və  Bədəxşandan  gətirdiyi 

qızıl-gümüşlərlə  bəzənmiş  taxtı  və  o  taxta  oturmaqdan  ötrü 

düzəltdiyi  üç  pilləli  gümüş  nərdivanı  sarayına  qoyub  belə  deyirdi: 

"Bunu  mən  atamdan  ötrü  hazırlamışam.  Elə  ki,  gəlib  mənim 

mehmanım oldu onu taxta əyləşdirəcəyəm, özüm isə taxtın ayağında 

ayaq üstə dayanacağam, sonra bu taxt və nərdivanı başqa hədiyyə və 

ləvazimatla atama peşkəş edəcəyəm". 

Amma,  ondan  şübhələnən  və  qorxan  bir  dəstə  adam, 

xüsusən  Mir  Qulbaba  belə  deyirdi:  "Hiyləgərlik  edir.  Onun 

sözlərində sədaqət işığı  görünmür. Məqsədi budur ki, padşah onun 

evinə  qorxu-hürküsüz  daxil  olsun  və  o,  atasını  Bəlx  qalasına  salıb 

ixtiyarını  əlindən  alsın,  Mavərənnəhr,  Türküstan,  Xarəzm,  Bəlx, 

Bədəxşan və Xorasan səltənətinə sahiblənsin". 

Xülasə, Abdulla xan Mir Qulbaba və bəzi əmirlərin təhriki 

ilə  yuxarıda  söylənilən  qonaqlıq  ziyafətində  iştirak  üçün  Bəlxə 

getmədi, elə həmin Çaharcu yoluyla böyük sürətlə qayıdıb Buxaraya 

gəldi. Bu xəbəri eşidən Əbdülmömin xana atasının artıq ona etibar 

etmədiyi  aydın  oldu,  belə  vəziyyətin  Mir  Qulbaba  tərəfindən 

törədildiyini  anladı,  Heratı  tutmaq  istədi  və  çoxsaylı  ləşkərlə 

Xorasana  gəldi.  Əvvəlcə,  müqəddəs  Məşhədi  ziyarət  etdi.  Herat 

yoluyla  qayıdıb  bu  şəhərin  yaxınlığına  yetişdi,  Mir  Qulbabanın 

yanına adam yolladı, onu yanına çağırdı. Əbdülmömin xan istəyirdi 

ki,  hiyləgərliklə  miri  tutsun  və  Heratı  zəbt  etsin.  Ağıllı  və 

dünyagörmüş  bar  adam  olan  Mir  Qulbaba  məsələni  başa  düşüb 

onunla görüşməkdən imtina etdi, kiçik bir hədiyyə göndərib şəhər və 

qala  qapılarını  bağladı,  qaladarlığa  başladı.  Mülayimlik,  hiylə  və 

yalan  vasitəsiylə  əlini  məqsəd  ətəyinə  çatdırmaq  istəyən 

Əbdülmömin  xan  özü  yaxın  adamlarından  beş-altı  adamla  qala 

ayağına  gəldi,  Mir  Qulbaba  ilə  təkcə  görüşmək  və  onu  aldatmaq 

istəsə də, müyəssər olmadı. 

Herat qalasını asanlıqla tutmaq  mümkün olmayacağı üçün 

Əbdülmömin  xan  oranı  mühasirəyə  almağı  məsləhət  görməyərək, 

qəm-kədərlə  Bəlxə  qayıtdı,  Mir  Qulbaba  isə  Buxaraya  adam 

---

914 

 

yollayıb məsələni Abdulla xan ərz etdi. Miri alqışlayan Abdulla xan 

onun üçün hədiyyə və sovqat yolladı. 

Xalq arasında belə söyləyirlər: Abdulla xan Mir Qulbabaya 

bir  dəstə  ox  və  oxatan  göndərib  tapşırdı  ki,  əgər  Əbdülmömin 

icazəsiz  Herata,  qala  ayağına  gələrsə,  oxçular  qoy  onun  gözünü 

nişan alsınlar və bu oxları bir-bir ona yağdırsınlar. 

Bu  məsələ  ata  və  oğul  arasında  inciyliyin  çoxalmasına 

səbəb  oldu.  Onların  arasındakı  gərginlik  günbəgün  artmaqdaydı. 

Əbdülmömin xan bir  gün eşitdi ki, Abdulla xan bir dəstə mirşikar, 

quşçu*,  nədim,  yaxın  adamları  və  çalğıçılarla  (ərbabe-tərəb) 

Buxaradan seyr  və şikar üçün çıxıb Qərşi yaxınlığındakı böyük bir 

bağda  əylənməklə  məşğuldur,  seyr  və  şikardan  sonra  vaxtının 

çoxunu  həmin  bağda  istirahət  etməklə  keçirir.  Əbdülmömin  belə 

qərara gəldi ki, Bəlxdən hücumla gəlib külək və ildırım kimi  özünü 

oraya çatdırsın, xanın və adamlarının işrətgahı olan o bağı mühasirə 

etsin  və  öz  məqsədinə  çatsın.  Özünün  yaxın  etibarlı  əmiri  və 

müşiri**  olan  Şahməhəmməd  İləciyana  bu  sirri  açdı,  Bədəxşana 

yürüş  bəhanəsiylə  ləşkər  topladı  və  beş  min  nəfər  yararlı  adam 

seçdi, Termez keçidindən keçərək sürətlə o tərəfə yollandı. Abdulla 

xan  Şahməhəmməd  İləciyanı  oğlu  ilə  dostluq  etməkdə  və  ona  pis 

əməllər öyrətməkdə taxsırlı bilir, məzəmmətləyirdi. Xan deyirdi ki, 

oğlundan Şahməhəmmədin təhriki ilə pis əməllər baş verir. 

Şahməhəmməd "böyük xan"ın ona qarşı olan şübhəsini rəf 

etməkdən ötrü etibarlı bir adamını göndərib oğlunun məqsədini xana 

agah  etdi.  Abdulla  xan  şahanə  bir  məclis  qurub  nədim  və 

musiqiçilərlə söhbət və şadyanalıq edən bir vaxtda oğlunun hücumla 

gəldiyi  xəbərini  eşitdi.  O,  az  miqdar  adamla  istirahətdən  ötrü 

gəldiyindən  yanında  ləşkəri  yox  idi  və  müdafiə  oluna,  yaxud  cəng 

edə  bilməzdi.  Xan  öz  yarağını,  xeymə  və  xərgahını  atıb,  külək 

sürətli  atlarla  Buxaraya  üz  tutdu.  Üç  fərsəx  yol  getmişdi  ki, 

Əbdülmömin  xan  gəlib  həmin  bağa  çatdı.  Oradakı  yaraqlara  və 

başqa şeylərə etina etməyərək, yolda atasını tutmaq məqsədiylə yola 

düşdü,  lakin  heç  onun  tozuna  da  çata  bilmədi.  İldırım  və  külək 

sürətiylə  Buxaraya  çatan  Abdulla  xan  şəhər  qapılarını  qapadı, 

Əbdülmömin  xan  atasının  səba  yeli  kimi  çıxıb  getdiyini  bildi  və 

başa  düşdü  ki,  ona  çatmaq  mümkün  olmayacaqdır,  hücumdan  əl 

çəkib  oğruncasına  Buxaraya  gəldi.  Onun  iddia  oxu  hədəfə 

dəymədiyi üçtin şəhərin kənarında dayanaraq, atasının yanına adam 

yollayıb  dedi:  "Sənə  mülazimət  etmək  şövqüm  mənə  qalib  gəldiyi 

---

915 

 

üçün  Qərşiyə  təşrif  gətirib  Bəlxə  yaxınlaşdım,  sənin  iznini 

gözləmədən  fəqət ayağını öpmək əzmi ilə  gəlib-çıxmışam.  İndi isə 

xahiş edirəm ki, şəhərə daxil olmağım və görüşməyimdən ötrü mənə 

imkan verəsən". O, hər gün ondan görüş xahişi edirdisə də, Abdulla 

xan ona inanmır, görüşə icazə vermirdi. Sözü düz danışan bir adam 

söylədi  ki,  bu  hadisədə  Abdulla  xanın  oğluna  qarşı  qəzəbi  elə 

şölələnmişdi  ki,  təkrar-təkrar  özünə  xəbərdarlıq  edirdi:  "Ey 

Əbdülmömin,  əgər  ömürdən  aman  tapa  bilsəm  və  sənə  öz  atını 

yəhərləməyə imkan versəm kişi deyiləm". Atasına qarşı nifrət (eraz) 

bəsləyən Əbdülmömin xan əlini başına döyür və öz-özünə belə xitab 

edirdi:  "Ey  Abdulla,  cahan  meydanında  kişilik  topunu  (kuy)* 

oğurladığın  vaxtdan  altımış  beş  il  keçir.  İndi  öz  sidiyindən  qaçıb 

adəmdə bədnam oldun". Abdulla xan Səmərqənd, Daşkənd və ətraf 

məmləkətlərə  yərliğ**  göndərib  ləşkərlər  çağırdı,  Əbdülmömin 

xanın  səylərinə,  habelə  "sənin  öz  övladına  qarşı  şübhən  səhvdir" 

yazıb  atasına  andnamələr  (qəsəmnamə)  göndərməsinə  baxmayaraq 

Abdulla xan ona iltifat etmədi. 

Sözün  qısası,  Əbdülmömin  xan  öz  mətləbinə  yetmədi.  O, 

Şahməhəmməd İləciyanı onun sirrini faş etməyinə görə elə oradaca 

cəzalandırdı.  Məlum  oldu  ki,  Abdulla  xanın  əmri  ilə  böyük  bir 

ləşkər toplanmışdır  və hər tərəfdən Buxaraya  gəlməkdədir. Qorxub 

Bəlxə  tərəf  üz  tutdu.  Onun  qaçışından  sonra  hər  yandan  gələn 

ləşkərlər  Buxaraya  çatıb  xan  ordusuna  birləşdilər.  Abdulla  xan 

qüdrət  və istiqlalla oğlunu cəzalandırmaqdan ötrü Buxaradan çıxıb 

Bəlxə yollandı. 

Əbdülmömin  xan  isə  pərişan  halda  çay  kənarına  çatıb, 

oranı  adlamaq  istədi.  O  vaxtlarda  Mərv  hakimi  olan  Şahım  bəyin 

Abdulla  xandan  incikliyi  vardı.  O,  Mərvdən  çıxaraq  Əbdülmömin 

xanın  xidmətinə  getmək  məqsədiylə  gəlib  ona  çatdı,  onu  Bəlxə 

getməkdən  saxladı,  dedi  ki,  Bəlxdə  olan  ləşkərlərini  toplayıb  çay 

kənarında  döyüşə  hazırlaşsın.  Onun  məsləhətinə  əməl  edən 

Əbdülmömin  xan  öz  səbat  ayağını  çay  kənarında  yerə  dirədi  və 

dayanıb gözlədi. 

Abdulla  xan  isə  qoşun-qoşun  onun  üstünə  gəlməkdəydi. 

Oğlunun hərb etmək fikrini bilib, buraya gəldiyi üçün fikirlərə daldı 

(motəəmel).  Mavərənnəhrin  ağsaqqalları  və  şeyxləri  islah 

meydanına qədəm basaraq, onların hər ikisini məsləhətli sözlərlə bu 

fikirdən  əl  çəkməyə  çalışdılar.  Abdulla  xan  fitnə-fəsad  sahibləri 

kirni  tanıdığı  Şahım  bəyin  və  daha  iki  nəfərin  yanına  gəlmələrini 

---