Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mir Qulbabanın vəziyyəti
916
tələb etdi. Əbdülmömin xan onları atasının yanına göndərdi və Abdulla xan onları cəzalandırdı. Ata və oğulun hər biri isə öz dövlət paytaxtlarına döndülər. Abdulla xan haqqında danışan doğruçu adamlar belə deyirlər: "Abdulla xan bu hadisədən sonra tez-tez deyirdi ki, bütün ömrüm boyu etdiyim böyük-böyük müharibələrdə çox vaxt düşmənə arxa çevirməmişəm, amma ömründən və dövlətindən ləzzət görə bilməyəcək Əbdülmömin xan məni ömrümün sonunda fərar arına giriftar etdi". Həqiqətən də Əbdülmömin xan atasma qarşı üsyan etməyinə görə axırda atasının qarğışına gəldi, gələcəkdə yazacağımız kimi, ömür və dövlətdən kam ala bilmədi. Xülasə, ata və oğulun müxalifət xəbəri Türküstana yayıldıqda, Abdulla xanın əzəməti sayəsində ədəb-ərkanla yaşayan qazax sultanları üsyana qalxdılar. O cümlədən Təvəkkül Sultan Qazax özünə "xan" ismi qoyub böyük qoşunla Daşkənd üzərinə yürüş etdi. Amma, Abdulla xan ona məqabil durmağı özünə layiq bilməyib, qohumları olan sultanları, məmləkətlərin sərhəd əmirlərini (məmaleke-soğur) və öz ləşkərini onunla hərbə namizəd etdi, Daşkəndlə Səmərqənd arasında o iki dəstə arasında böyük cəng baş verdi. Cülusundan indiyədək bütün cənglərdə qalib gələn Abdulla xanın ləşkərləri bu dəfə məğlub oldular, onun əmirlərinin əksəriyyəti, qoşununun tanınmış (məarif) adamları və öz əqrabasından olan bir neçə sultanı qətlə yetirildi, sağ qalanlarsa məğlubiyyət və pərişanlıqla Buxaraya gəldilər. Bu iş onun oğluna qarşı olan küdurət və pərişanlığını bir qədər də artırdı, məsələni bitirmək qərarına gəldi. Mir Qulbabanı çağırmaqdan ötrü Herata adam yolladı. O, belə fikirdəydi ki, ləşkərlər toplayıb bu məğlubiyyətin əvəzini çıxsın. Bundan sonra Mir Qulbaba və toplanmış əmirlər Təvəkkül xanı dəf etmək və intiqam almaqdan ötrü yola düşdülər, Abdulla xan Səmərqəndə tərəf yollandı. Elə orada da oğlunun müxalifəti və qazax ləşkərinin qələbəsi (çirəgi) səbəbindən məzacı pozuldu, natəvanlıq yatağına düşdü, nəticədə həyatını, ömrünü əcələ təslim etdi.
917
TAXTA CÜLUSU VƏ ABDULLA XANDAN SONRA DÖVLƏT TAXTINA ÇIXMIŞ ÖZBƏK SULTANLARI HAKİMİYYƏTİNƏ SON QOYULMASININ ZİKRİ
Abdulla xanın Səmərqənd yaxınlığında xəstələnib əcəli gözlədiyi min altıncı (miladi 1598) xoruz ilinin axırlarında təbiblərin onun müalicəsi ilə məşğul olmalarına baxmayaraq, bunun heç bir faydası olmadı. Abdulla xanın başqa əmirlərinin hamısından şövkət və iqtidarlı olan atalığı Məhəmməd Baqi Divanbəyi Əbdülmömin xandan qorxduğuna və ona etibarı olmadığına baxmayaraq, bilirdi ki, doğma (solbi) oğul sağ ola-ola səllənəti xanın qardaşı oğullarına vermək əhalinin əqidəsinə xilafdır və qəbulolunmazdır. [Buna görə də] istər-istəməz Əbdülmömin xanın padşahlığı ilə razılaşıb, dövlətxahlıq məqamına gəldi, gizlicə adam yollayıb, ona atasının əlacsız xəstəliyə düçar olmasını xəbər verdi, Səmərqəndə dəvət etdi. O vaxt Mir Qulbaba Səmərqəndə idi. Xorasan və Mavərənnəhr hadisələrinin şərhi zamanı Mir Qulbaba adı tez-tez çəkildiyi üçün, lazım bilindi ki, o vilayətin sözləri etibarlı şəxsləri tərəfindən mir barədə deyilən fikirlər bu kitabın yazı ipinə düzülsün.
Mir Qulbaba əslən Səmərqənddən idi. Onun anası Abdulla xanın dayəsi olmuş və xanı öz südü ilə böyütmüşdü. Özbək və cığatayların adətinə görə süd qardaşı "kukəltaş" adlanır. Elə buna görə də o, Abdulla xanın kukəltaşı oldu. Mir fəzilət və kəmalata yiyələndi, dilini şer yazmağa də açdı. Abdulla xan Mavərənnəhdə səltənət və cahandarlıq bayrağı qaldırdığı zaman Mir Qulbaba ona müxtəlif xidmətlər etdi, fədakarlıq (canseparı) göstərdi. İnkişaf, bacarıq və xidməti müqabilində xan tərəfindən nəvazişlənən və tərbiyət olunan bu seyid mirin etibarı gün-gündən artmaqdaydı. Sədarət və əmarət mənsəbinə yetdikdən sonra bir neçə il əzəmət və iqtidarla Heratda hakim oldu. O, həmin vilayətin əhalisiylə ölçülüb- biçilmiş və bəyənilən tərzdə rəftar edir, cənab xanın iltifatını qazandığı üçün daim bütün əmirlərin və dövlət başçılarının həsədinə səbəb olurdu.
918
Xülasə, Abdulla xan xəstələndiyi vaxt öz bimarlığından məyus idi və Mir Qulbabaya qarşı olan böyük məhəbbət və iltifatına görə, Əbdülmömin xanın mirə olan ədavətini bildiyi üçün, onun buranı tərk edib-getməsini məsləhət bildi və dedi: "Nə qədər ki, mənim həyat ipim qırılmamışdır, yola rəvan ol, Əbdülmömin xanın qəzəb və bəlasından qorunmaqdan ötrü özünü Herat qalasına çatdır, orada nəyi məsləhət görsən, onu da et". Mir Qulbaba padşahın yanından mürəxxəs olub [hamıya] belə dedi: "Xan məni [mühüm] bir xidməti icra etməyə göndərir". O, yanındakı oğlanları və mülazimləri ilə atlanıb [Herata] rəvan oldu. Məsələdən agah olan Məhəmməd Baqi Atalıq Divanbəyi, mir Qulbabanın getməyinə görə Abdulla xanın onu cəzalandıra biləcəyindən qorxub, ona mane olmaq istədi. Mir Qulbaba gördü ki, adamlar artıq Abdulla xanın bu ağır vəziyyətindən məyus olmuşlar, belə bir vaxtda Məhəmməd Baqi ilə mübahisə edə bilməyəcəkdir. Əvvəlcə, kömək istəməkdən ötrü xanın yanına getdi. Onun balışının yanında olarkən vəziyyətinin pozulduğunu gördü, müşahidə etdi ki, təbiblər artıq onun müalicəsindən əllərini üzmüşlər, çünki xanın şüuru qalmamışdı. Məcbur olub Məhəmməd Baqi Atalıq ilə mülayim söhbətə başladı, yağlı dili və aqilanə sözləri ilə onu fikrindən döndərdi və belə söylədi: "Mənim və sənin - hər ikimizin məqsədəuyğun vəziyyətimiz [səlah] mənim getməyimdən asılıdır, çünki Əbdülmömin xan mənim kimi sənə qarşı da iltifatsızdır. Bizim hər ikimizin yaxasının ona verilməsi ağıldan uzaq bir məsələdir. Mənin Herat qalasında olacağım təqdirdə sən və Abdulla xan tərəfdarlarının heç biri Əbdülmömin xan tərəfindən tutula bilməz. Sən əgər mənimlə razılaşsan biz nicat tapa bilərik". Məhəmməd Baqi Divanbəyi mirin getməyinə razı oldu və onlar bir-biriləri ilə əhd edib şərtləşdikdən sonra mir eşiyə çıxıb ata süvar oldu. Mir Qulbaba yola düşən vaxt Abdulla xan artıq keçinmişdisə də, o, bunu heç kimə demədi və bu hadisədən onun mülazimlərindən heç kəsin xəbəri olmadı. Amma, xanın vəfatını böyük etimad etdiyi və tərbiyətləndirdiyi əmirlərindən olan Mövlana Qaraya bildirmişdi. Onlar Ceyhun çayı kənarına çatıb, bir az dayandılar və gəmiləri gözləməyə başladılar. Gəmi sahiblərindən iki-üç nəfər salam verərək, xanın əhvalını ondan xəbər aldılar. Mir Qulbaba biixtiyar ağlamağa başladı, vəziyyət hamıya məlum oldu. Mövlana Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|