Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu

112 

 

 

MƏRHƏMƏTLİ (ĞOFRANPƏNAH), CƏNNƏTMƏKAN,  

XOŞ AQİBƏTLİ (ƏBÜLBƏQA) ŞAH TƏHMASİBİN – ONA 

RƏHMƏT VƏ CƏNNƏT NƏSİB OLSUN-XOŞBƏXT  

AMALLI ƏHVALATININ ZİKRİ 

 

Cəm*  məqamlı  (Cəmcah),  cənnətməkan,  alışan  şahın 

şahzadələr  zümrəsinin  izzətli  və  böyük  övladı  [olan  Təhmasib 

Mirzə] qələbə bəxtli (firuzbəxt) Kəsra** və Keyqubad taxtına layiq 

[bir padşah] idi. O həzrətin səadətli təvəllüdü (veladət) doqquz yüz 

on  doqquzuncu  ilin  zülhiccətül-həram  ayının***  iyirmi  altısında 

(miladi  1514,  26  fevral)  çəharşənbə  günündə  İsfahana  məxsus 

Şəhabad  kəndində  (qərye)  doğulmuşdur.  Ağahlıq  məclisinin 

uzaqgörən  (durbin)  adamları  o  həzrətin  təvəllüdünü      "Şəhabade-

mobarək"   ("Mübarək   Şəhabad") və "meymun" ("xoşbəxt") sözləri 

ilə  əlaqələndirərək  onun  padşahlığı  və  cahandarlığı  barədə  fal 

açmışlar.  Üstürlab-danlar****  onun  xoşbəxt  taleli  ziclərinə 

(zayece)*****  əsasən  sübut  etdilər  ki,  tezliklə  şərafətli  vücudu 

xosrovluq  taxtının  (ovrəng)  bəzəyi  olacaq,  dövlət  günəşi  aləmi 

işıqlandıracaqdır. Qeyb****** aləmindən  gələn  "aftabe-aləməfruz" 

("aləmi  işıqlandıran  günəş")  sözləri  onun  təvəllüdünün  maddeyi-

tarixidir.  Süleyman  şanlı  xaqan  yaşadığı  dövrdə  yaşının  azlığına 

baxmayaraq, Xorasan mülkünün idarəçiliyində başqa qardaşlarından 

artıq  imtiyaz  sahibi  oldu,  Herat  şəhərində  böyüdü.  Amma,  onun  

lələsi olan Əmir xandan bəzi bəyənilməz hərəkətlər göründüyündən 

[şahzadə]  hakimlikdən  çıxarıldı,  ali  saraya  çağırıldı.  Bir  müddət 

möhtərəm atasının yanında qaldı. Səltənət və cahandarlıq əsəri onun 

bütün hümayun hərəkətlərində  özünü  göstərməkdəydi.  Hümayun 

alnında  ilahi nurlar  şüa  saçmaqdaydı.  Məkanı  cənnət  olan  xaqanın 

(Şah İsmayılın - Ş.F.) göydən nazil olmuş hadisəsindən (vəfatından - 

Ş.F.) sonra [Təhmasib Mirzənin] qaməti öz ölçülərinə görə səltənət 

və  padşahlıq  köynəyi  ilə  bəzəndi,  on  bir  yaşında  ikən  Allahın  - 

"Allah  sizə  əmr  edir  ki,  əmanətləri  yiyələrinə  qaytarasınız"

112

  - 

hökmü  ilə  şahlıq  taxtının  və  padşahlıq  məclisinin  bəzəyi  oldu.  [O 

həzrətin]  hümayun  cülusu  doqquz  yüz  otuzuncu  ilə  müvafiq  olan 

meymun  ilinin  (piçi)  rəcəb  ayının*  on  doqquzu  (miladi  1524,  23 

may)  düşənbə  gününə  təsadüf  etdi  və  o  öz  möhtərəm  atasının 

                                                           

112

 İfadənin ərəbcəsi: "İnnə-l-lahə yə'mumkum ən-tu-əddil-əmanəti". 

---

113 

 

yerində qərar tutdu, qeyb aləmindən gələn "caye-pedər gerefti" ("ata 

yerini tutdun") sözləri onun maddeyi-tarixinə müvafiq oldu. 

 

[Maddeyi-] tarix 

 

Allahın izniylə ey aləm şahı Təhmasib,  

Qazi o şahdan sonra fəth elədin o təxti.  

Tutub atayerini bütün cahanı tutdun,  

Padşahlıq tarixindir "Caye-pedər gerefti".

113

 

 

Peyğəmbər  sirlərinin  məhrəmi  olan  həzrət  vəlayətpənah 

şaha  hədsiz  sədaqət  və  etiqad  bəslədiyi  üçün  o  Özünü  "şahe-vəla-

yətpənahın  bəndəsi"  ("bəndeyi-şahe-vəlayətpənah")  adlandırırdı. 

Gözəl təsadüflərdəndir ki, "bəndeye-şahe-vəlayət Təhmasib" ("şahe-

vəlayətin  bəndəsi  Təhmasib")  sözləri  hümayun  cülusun  maddeyi-

tarixidir  və  bu  sözlərin  onun  fərman  üzüyündə  yazılması  vacib 

görüləsi oldu: 

 

Nəcəfin şahına bir bəndə olub 

Şahlığa etdi bidayət*** Təhmas 

Möhrünün nəqşi cülus tarixidir:  

"Bəndeye-şahe-vəlayət Təhmas ".

114

 

 

O    həzrət  dindar  və    şəriətpərvər  padşah,    ədalətli    bir 

şəhriyar idi. İlahinin buyurduqlarını təsdiq edən (moəyyed), sonsuz 

uğurlara müvəffəq, elm öyrənən, ruzigarın alimlərinə yardımçı olan, 

yeddi  və  dörddən  (həft  və  cəhar)  alınan  nəticələrin  (?) 

ümumiləşdiricisi (xolaseye-nətayec), hikmət* və elmdə Ərəstudan** 

və  İsgəndərdən***,  artıq,  cahandarlıq  ayinlərində  isə  [qayda 

qanunlarında)  Cəm  və  Kəsradan  irəli  olan  insan  idi.  O  həzrətin 

                                                           

113

 Maddeyi-tarixin farscası: 

Təhmasp şahe-aləm k-əz nosrəte-İlahi  

Ca bə'd şahe-qazi bər təxte-zər qerefti.  

Caye-pedər gerəfti, kərdi cəhan mosəxxər,  

Tarixe-səltənət şod "Caye-pedər gerefti". 

114

 Beytlərin farscası:  

Şərəfe-bəndegiye-şahe-Nəcəf,  

Yafte çon ze bedayət Təhmasp.  

Nəqşe-mohrəş şode tarixe-çolus,  

"Bəndeye-şahe-vəlayət Təhmasp". 

---

114 

 

hökmranlığının  əvvəllərində  dövlət  işləri  bir  neçə  istiqamətdə 

(cəhət)  pozulmuşdu  (extelal).  Belə  bir  günün  arzusunda  olan 

aqibətsiz  alçaq  adamlar  həm  Şərqdə,  həm  də  Qərbdə  cahan 

abadlığının  son  nəticəsi  (xolase)  kimi  Kəyan  təxtgahı  olan  İranda 

fitnə-fəsad törətməyə başladılar, əmirlərin və dövlətin sultanları olan 

şəxslərin  arasında  vəkalət  vəzifəsi  və  tayfapərəstlik  təəssübkeşliyi 

(təəsəbe-oymaqeyyət)  üstündə  çəkişmə  (monazee)  başlandı  və 

qətllərlə  nəticələndi.  Baxmayaraq  ki,  dərgahın  əzəmətli 

əmirlərindən,  yaxud  dövlətxah  ağsaqqallardan  biri  vəkalət**** 

vəzifəsini apararaq, dövlət işlərində ixtiyar sahibi (cahebexteyar) ola 

bilərdi, amına o həzrət baş  verən hadisələrin başlanğıcında  yaşının 

azlığından  dövlət  işlərinə  baş  qoşmur,  hərdən  qəzavü-qədərin 

(karxaneye-təqdir)  işlərinə  tamaşa  etməklə  məşğul  olur,  hərdən  də 

müdrik  adamların  (pire-xerəd)  ali  təbiətinə  (fetrət)    və    təliminə  

diqqət  yetirir,  həqiqət*****  və  vəfa sahiblərindən (ərbab) özünə 

ixlas  cövhəri  götürür,  şərafətli  uncudunu    naqis      cövhərli   

dövləttələb  şəxslərin  şərindən qorumaqla keçirirdi. Taleyinin gücü 

(niruye-eqbal)  və  cavan  bəxtinin  göstərişi  ilə  düşmənlərin 

çoxluğuna,  köməkçilərin  (ənsar)  isə  azlığına  baxmayaraq  həm 

xoşbəxt amallı həyatını qoruyur, həm də zavalsız dövləti  mühafizə 

edirdi. Dövlət və kamranlıq çəmənində tuba ağacına (behişt ağacına) 

bənzər  iqbalı  [get-gedə]  boy  atır  və  ucalırdı.  [Beləliklə,]  Allahın 

köməyi,  rəyinin  möhkəmliyi,  biliyinin  və  kamil  əqlinin  çoxluğu 

sayəsində  öz  iddialı  əmirlərini  və  xudpəşənd  üsyançıları  tədbirlə 

aradan  götürdü,  müstəqil  sultan  və  hökmran  oldu.  [Amma]  bu 

dövlətin  düşmənləri  [hələ  də]  məmləkətin  pusqusunda  (kəmin) 

durmuşdular.  Onların  hamısı  onun  atəş  yağdıran  qılıncının 

şüalarından  məhv  oldular.  Həmişəbahar  səllənət  və  hökmranlıq 

gülşəninin  murad  qönçəsi  tamam  gülləndi,  o  elə  möhkəmliyə  və 

istiqlala  malik  oldu  ki,  heç  kim  onun  sözündən  boyun  qaçıra 

bilmədi.  İlahinin  seçdiyi  o  həzrətin  [Şah  Təhmasibin]  gözəl 

sifətlərinin  vəsfi  qədərindən  artıq,  onun  haqqında  yazmaq  isə 

qələmin  qüdrətindən  və  darül-inşa  (dəftərxana  -  Ş.F.)  katiblərinin 

barmaqları  (bənan)  imkanından  kənardır.  Uca  dövlətin  onun 

dövründə  baş  vermiş  hadisələrinin  təsvirini,  apardığı  müharibələri, 

aldığı ölkə və şəhərləri, habelə başqa böyük əhvalatları rumlu tarixçi 

(movərrex)  mərhum  Həsən  bəy  o  həzrətin  dövründə  yazdığı  və 

"Əhsənüt-təvarbe"  adlandırdığı  kilabında  elə  təsvir  etmişdir  ki,  bu 

---