Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu

109 

 

başına  yığıldı.  Bu  dövlətxah  adamlar  zərurət  üzündən  meydandan 

qayıtdılar.  Onlar  bu  zaman  qızılbaş  qoşununu  məğlubiyyətə 

uğradaraq  geri  qayıdan  bir  dəstə  rumi  ilə  üz-üzə  gəldilər,  onların 

səflərini dağıtdılar. Yola düşdükləri vaxt Süleyman şanlı xaqanın atı 

bataqlığa batdı. Bunu görən Xızır ağa Ustaclı öz atını irəli çəkdi və 

o həzrət atlandı. Xızır ağa isə o həzrətin atını çıxarıb onun ardınca 

rəvan oldu, Dərczində o həzrətə çataraq, nəvazişləndi. 

Xülasə, o həzrət öz  adamlarıyla döyüş  meydanından çıxıb 

Dərczinə gəldi ki, qalibiyyətli əskərləri bir yerə toplayaraq,  yenidən 

qətiyyətlə  (əz  ruye-eqtedar)  rumilərlə  hərbə  başlasın.  Sultan  Səlim 

[isə]  fəxrlə  Təbriz  şəhərinədək  gəldisə  də,  orada  altı  gündən  çox 

qala  bilmədi.  Qızılbaş  tayfaları  arasında  gedən  çəkişmənin 

(müharibə)  şiddətindən  [şahın]  şan-şöhrəti  o  həddə  çatdı  ki,  tayfa 

üzvülərinin  etiqadları  müstəqim  din  və  iman  yolundan  döndü, 

[onlar] qələt fikirlərə düşdülər. 

Beləliklə, Çaldıran hadisəsinin üz verməsindən sonra [şah] 

Diyarbəkr hakimliyini Xanməhəmməd Ustaclının qardaşı Qara xana 

verib  onu  o  səmtə  göndərdi.  Qara  xan  Mardində  qərar  tutmuşdu. 

Mardinin əhalisi ona bivəfalıq edərək, rumiləri  gətirib Qara  Həmid 

adı ilə məşhur olan şəhəri onlara verdi, Qara xan isə Mardində qalıb, 

rumilərin  dəfinə  hazırlaşmağa  başladı.  Rumilər  onun  qarşısına  beş 

min  döyüşçü  yolladılar  və  Qara  xan  döyüşərək  onlara  qalib  gəldi, 

belə  ki,  rumilərin  əksəriyyəti  qətlə  yetirildi.  O,  şəhərə  yaxınlaşan 

vaxt əhalinin rumiyyə ilə müttəfiq olduğunu gördü, hasarı almaqdan 

əlini  üzdü  və  məmləkət  rumilərin  əlində  qaldı.  Onun  hakimliyinin 

ikinci ili olan doqquz yüz iyirmi ikinci ilində (miladi 1516) rumiyyə 

iyirmi  min  piyada  və  süvari  əskərlə  onunla  döyüşə  yollandı.  Qara 

xan  Durmuşxan  Qacarla  birlikdə  onlarla  cəngə  başladı,  Mardinin 

yuxarı başındakı ələngdə* onların arasında hərb başlandı, Qara xan 

həmin çoxsaylı qoşuna qalib gəldi. Təqib zamanı təsadüfən bir güllə 

ona  dəydi  və  atdan  yıxılıb  öldü.  Bu  əhvalatdan  sonra  qızılbaşlar 

(qızılbaşiyyə)  pərakəndə  oldular,  rumiyyə  əsgərləri  isə  alçaldıcı 

məğlubiyyətdən  qalib  kimi  çıxdılar,  xandgardan  kömək  alıb, 

Diyarbəkri  işğal  etdilər,  [beləliklə  də]  qızılbaşlar  o  vilayətdən  əl 

çəkməli oldular. Bu əhvalat Süleyman şanlı xaqana çatdıqda, Qara 

xana kömək üçün hazırladığı qoşunu xanın vəfatı ilə əlaqədar daha 

irəli göndərmədi. 

Xülasə,  baş  vermiş  bu  hadisələrdən  sonra  Süleyman  şanlı 

xaqan  məmləkətlərin zəruri işləri ilə məşğul olmasına baxmayaraq,  

---

110 

 

gecə-gündüz Rum diyarına hücum hazırlamaq (seybəarayı) və ləşkər 

çəkmək fikrindəydi, [amma] doqquz yüz iyirmi altıncı i ldə (miladi 

1520)  Sultan  Səlim  bəqa  aləminə  yollandı,  yerinə  oğlu  Sultan 

Süleyman  qayimməqam  oldu.  Onun  tərəfindən  qızılbaşlara  qarşı 

müxalifət  görsənmədi,  çünki  onun  üləmaları  düşmənin  (burada  - 

qızılbaşların -Ş.F.) hərəkətə başlamayacağı təqdirdə ləşkər çəkməyi 

ona məsləhət bilmədilər. 

Sultan  Süleyman  cülusdan  sonra  rus  və  firəng  (Avropa  - 

Ş.F)  diyarlarına  qoşun  çəkərək  qəza  və  cəhadla*  məşğul 

olmaqdaydı.  Sultan  o  həzrəti  də  (Şah  İsmayılı  -  Ş.F.)  kafərlərlə 

cəhada  şirnikləndirdi.  Buna  görə  də  Süleyman  şanlı  xaqan  qəza 

etmək  naminə  qalibiyyətli  əskərlərini  Gürcüstan  qəzasına  yollayar, 

özü  isə  eyş-işrətlə  məşğul  olardı.  "Tarixi-cahanara"  kitabının 

məlumatına  görə,  o,  kamyab  şahzadələrin  birinə  Xorasan  əyalətini 

verib,  onu  həmin  diyara  göndərdi.  [Şah]  birinci  dəfə  böyük  oğlu 

olan və hümayun alnına cahandarlıq ayini yazılan Təhmasib Mirzəni 

oraya  yolladı  və  Əmir  xan  Mosullu  Türkman  onun  lələsi**  və 

işlərinin icraçısı  oldu.  Bir  neçə  vaxtdan  sonra  o  həzrəti  (Təhmasib 

Mirzəni - Ş.F.) ali saraya gətirib Sam Mirzəni Durmuş xanla birlikdə 

oraya yolladı. O həzrətin ömrünün sonunadək Xorasan məmləkətləri 

əmin-amanlıqdaydı. 

 

Birinci Şah İsmayılın  vəfatı: 

    

Doqquz   yüz   iyirmi   altmcı   ildə (miladi 1520) Şirvan 

valisi  Şeyxşah  öz  istək  (iradət)  və  sədaqət  üzünü  iqbal  yuvalı 

(eqbalaşiyan)  saraya  tutdu,  var-yoxunu  peşkəş  gətirdi  və  özünü  bu 

astananın  bəndələri  zümrəsindən  hesab  etdi.  Şeyxşah  şirvanşah 

dudmanının  iffət  otağında  (hiclə)  böyüyüb  boya-başa  çatan  qızını 

(səbiyye)  ismət  pərdəsi  altına  salmanlar  (yəni  hərəmxana  -  Ş.F) 

silkinə  mənsub  etdi  və  bu  yaxşı  xidmətləri  müqabilində  Şirvan 

vilayəti  yenidən  şirvanşaha  verildi.  Doqquz  yüz  otuzuncu  ildə 

(miladi  1524),  qəddar  rüzgarın  ən  qədim  adətlərindən  birinə  tabe 

olaraq,  o  xosrovun  və  zəmanə  Keyqubadının  həyatı  sona  yetdi, 

cavanlıq  əyyamına  və  nəfsani  ləzzətlərə,  yaşı  otuz  yeddini  keçdiyi 

və  otuz  səkkizə  başladığı  bir  vaxtda,  səltənətə  və  kamranlığa  vida 

edərək,  Sərab  mahalının  Mənqutay  adlı  bir  yerində  boqa  aləminə 

yollandı,  həzrət  sultanül-övliyanın  (Şeyx  Səfiəddinin  -  Ş.F.) 

---

111 

 

müqəddəs  rövzəsində  dəfn  olundu.  "Tab  mozcəhu"

108 

[deyimi] 

həmin tarixə müvafiq gəldi və "Xosrovi-din"

109 

ifadəsi də o həzrətin 

və o sultannişan sultanın vəfat tarixidir. Onun başqa maddeyi-tarixi 

isə başqa bir [şairin ifadəsində]) “zell”dir (yəni, "kölgə" - Ş.F.) ki, o, 

bu haqda belə demişdir: 

 

Nəzm 

 

Aləmin şahı olan İsmail  

Gün kimi gizli oldu gözlərdən.  

"Zell" olub maddeyi-tarixi,  

"Kölgə" gün tarixi imiş, əhsən!

110 

 

O həzrətdən dörd adlı-sanlı şahzadə yadigar qaldı. Onların 

hamısı  azyaşlı  idilər.  Təhmasib  Mirzə  və  Bəhram  Mirzə  türkman 

mosullu əmirlərindən birinin hörmətli qızından, Əlqas Mirzə və Sam 

Mirzə isə müxtəlif xatunlardan doğulmuşlar. [O həzrətin] qızlarının 

adlarını çəkməyin elə bir faydası yoxdur. Şer  yazmaqda o həzrətin 

ali  təbi  vardı,  amma  türkcə  şer  yazmağa  meyli  daha  çoxdu. 

Təxəllüsü  "Xətai"  idi.  Sultan  Səlimlə  həm  müasir  olduğu  üçün, 

Mövlana Ümidi öz qitəsində bu məsələyə işarə edərək yazmışdı: 

 

Şer 

 

Təsadüfən böyüklük məskənində 

Səlim ilə Xətai oldu birgə.

111 

 

 

                                                           

108

 "Məzan işıqlansın" ifadəsi [bu vəfatın] maddeyi-tarixidir. 

109

  "Xosrove-din" ifadəsi də Şah İsmayılın vəfatı tarixidir.  

110

 Nəzmin farscası: 

Şahe-gərdunpənah İsmail  

Anke çon mehr dər neqab şode,  

Əz cəhan rəft-o "zell" şödəş tarix  

"Saye" tarixe-afiab şode. 

111

 Şerin farscası: 

Qəza dər kargahe-kebriyayi 

Fekənde tərhe-Eslimi Xətai. 

---