Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu

133 

 

onların var-dövlətlərini qarət etdi, oradan  Kəbç (?)  və Mokrana (?) 

yollandı,  xeyli  qarətkarlığa  başladı,  sonra  Şiraza  gəldi.  Onun  bu 

işlərinin şərhi tezliklə [tərəfimizdən] yazılacaqdır. 

Xülasə,  Übeyd  xan  bütün  Xorasan  mülkünü  istila  edib, 

həmin  məmləkətdə  yenidən  çövr  və  tüğyana  başladı,  özbək 

döyüşçüləri  Xorasan  əhlinə  çox  zülm  etdi.  Übeyd  xan  [hətta] 

mallarını əllərindən almaq tamahı ilə əsl sünnü camaatının çoxunun 

guya rəfz* olmaları və şiəlikləri bəhanəsi ilə qətlə yetirdi ki, zülmlə 

öldürülənlərin biri də şair Hilali idi, onu Heratın dörd yol hissəsində 

öldürdülər,  çünki  Übeyd  xana  demişdilər  ki,  cənab  movlana  xanı 

həcv edərək, bu rübaisini onun barəsində yazmışdır: 

 

Qarətçilik etməkdə olan xansansa,  

Taraçgəri-mülki-Xorasansansa,  

Yığdın yetimin malını da sən, ey  

Übeyd, Vallah ki, kafərəm müsəlmansansa.

129

 

 

Yaxud,  o,  Übeyd  xanın  mədhində  bir  gözəl  qəsidə  də 

yazmışdı ki, bu iki beyt həmin qəsidədəndir: 

 

Bilən varmı Xorasan torpağı canə haçan gəldi? – 

Ona can gəldi ol dəm ki, Übeydullah xan gəldi.  

Qızıl nallı səmənd at ki, xanındır, bənzəyir şəmsə,  

Ki, məşriqdən gedih məğribə, döndü, nagəhan gəldi.

130

 

 

Bu  mədhin  şair  Hilaliyə  heç  bir  faydası  olmadı,  məlum 

səbəbdən qətlə yetirildi. 

                                                           

129

 Rübainin farscası: 

Ta çənd, Ubeyd, əz peye-talan başi?  

Taracgəre-molke-Xorasan başi?  

Qarət koni-yo male-yətiman bebəri,  

Kafər başəm əgər [mən to] mosəlman başi*.  

* Qeyd: Rübainini 4-cü  misrası  naqisdir.  Mötərizəyə alınmış sözləri özüm artırdım  - 

Ş.F. 

130

 Beytlərin farscası: 

Xorasan sineye-mye-zəmin əz bəhre-an aməd, 

Ke can aməd dər-u, yəni Übeydullah xan aməd. 

Səmənde-tondzərrin nə'le-u xorşid-ra manəd 

Ke əz məşreq be məğreb rərf-o yek şəb dər miyan aməd. 

---

134 

 

Elə  ki,  özbəklərin  Xorasanı  istila  etmələri  xəbəri  cənnət-

məkan  şahın  hümayun  qulağına  çatdı,  o  din  və  ədalət  sahibi  artıq 

Bağdad  işlərini  öz  işlərinə  uyğun  həll  etdiyindən  doqquz  yüz  otuz 

altıncı  ilin  (miladi  1529)  əvvəlində  özbəklərin  fitnəsini  aradan 

qaldırmaqdan  ötrü,  qələbəsi  əyan  olan  yürüş  cilovunu  Xorasana 

çevirdi,  sürətlə  hərəkət  edən  qorçiləri  ölkəsinin  bütün  yerlərinə 

(qələmrov)  göndərdi  ki,  döyüşçülər  özlərini    müzəffər    orduya  

çatdırsınlar.    Az  günlər    ərzində  məğlubedilməz  döyüşçü  dəstələri 

hissə-hissə  gəlib  hümayun  toplantı  yerinə  (məəskər)  toplaşdılar. 

Tarixçi  Həsən  bəy  belə  yazmışdır:  "O  səfərdə  müzəffər  orduda 

yetmiş min əskər cəmləndi". 

 

Şah Təhmasibin özbək padşahı Übeyd  

xanı cəzalandırmaqdan ötrü Xorasana gedişi: 

     

Amma  Übeyd  xan  fəxarətli  Herat  şəhərini  artıq  tutduğu 

üçün özünü Xorasan   mülkünün   maliki   kimi görürdü.   O  Fərəh  

qalasının    [da]  fəthinə    yollanaraq    Əhməd  Sultan  Əfşarın  üstünə 

qoşun  çəkdi  və  qalanı  mühasirəyə  aldı.  Oranı  tutmaqdan  ötrü  çox 

cidd-cəhd edən Übeyd xan heç bir iş görə bilməyib, mühasirədən əl 

çəkdi  və  Herata  qayıtdı.  Elə  ki,  iqbal  ordusu  günəşinin  görünmə 

xəbəri (yəni şah ordusunun Xorasana gəlməsi - Ş.F.) o vilayətə gəlib 

çatdı,  Übeyd  xanın  səbat  kökünə  zəlzələ  düşdü  və  o,  Heratdan 

Mərvə tərəf getdi, dilləri yağlı elçilərini çingiziyyə xanlarının yanına 

yollayıb təcili olaraq onun köməyinə yetişmələrini xahiş etdi. 

Xan elə oradan həzrət cənnətməkan şaha kobud (nahəmvar) 

məktublar  yazıb  göndərdi,  Mərvdə  əyləşib  kömək  gözləməyə 

başladı.  Turan  sultanları  [tezliklə]  Mərvdə  toplaşaraq  qızılbaş 

padşahı  ilə  yeni  hərbə  başlamaq  barədə  hər  sülalənin  aqilləri  və 

atalıqları* ilə kənqaş** keçirdilər, amma onların əksəriyyətinin fikri 

cəng  etməmək oldu. Sultanların ən yaşlısı və Səmərqənd hökmdarı 

olan  Kucəm  xan  elə  həmin  il  ölmüş,  oğlu  Əbu  Səid  xan  onun 

qaimməqamı  olmuşdu.  O,  Übeyd  xana  qəti  etirazla  dedi:  "Biz  bu 

müddət  ərzində  Xorasana  [dəfələrlə]  gəlib,  qızılbaşlarla  cəng 

etmişiksə də, xəsarətdən başqa heç bir fayda görməmişik. Yox, əgər 

sən  onlara  müqavimət  göstərmək  istəyirsənsə  ixtiyar  sahibisən, 

amma  biz  qızılbaşlarla  cəngdə  [daha]  səninlə  yoldaşlıq  etmirik. 

Məsləhətdir  ki,  sən  də  öz  məmləkətinlə  kifayətlənib  bu  faydasız 

cəhddən əl çəkəsən". 

---

135 

 

Cuci  [xan]  pejadlı*  sultanların  çoxu  onun  sözünü 

dəstəkləyib köməyinə getmədilər. Übeyd xan sultanlar köməyindən 

məyus oldu. Onun göndərdiyi elçi isə şahın yanına yetişib, ləşkərin 

toplanması  və  kəmiyyəti  barədə  məlumat  verdi,  ondan  şaha 

yazdıqları üslubda kobud tərzli cavab məktubu aldı. Həmin namədə 

bu beyt [də] yazılmışdı. 

 

Beyt 

 

Ey özil kar, bəxti kor insan, bəli,  

Kar və korun güclü olarmı əli?

131

 

 

Nəticədə  [Übeyd  xan]  həsrətli  könül  və  naləli  xatir  ilə 

Xorasanla  əlaqəsini  kəsərək,  Buxaraya  rəvan  oldu.  Cənnətməkan 

şah  isə  səadət  və  iqballa  Xorasana  gəldi  və  həmin  vilayətin  bütün 

yerlərinə  sahibləndi.  O,  Herat  darüssəltənəsində  əyləşib,  o  diyarın 

ürəkləri  şikəst  və  narahat  adamlarının  yaralarına  rahətlik  məlhəmi 

çəkdi, Xorasan hakimliyini öz əyan qardaşı Bəhram Mirzəyə inayət 

etdi,  Qazi  xan  Təkəli  mirzənin  lələsi  və  Xorasanın  əmirülümərası 

oldu.  Şah  o  vilayətin  hər  yerinə  əmirlər  və  hakimlər  təyin  edib, 

bütün  təbəələrinin  işlərini  yenidən  nizama  saldı.  Özbək  qarətçi 

qoşunun  gediş-gəlişindən  Xorasana  dəymiş  dağıntını  sahmana 

salmaq və zəfərli əsgərlərin maaş qıtlığını (zeyqi-məaş), həmçinin o 

diyar əhalisinin vəziyyətini nəzərə alaraq, İraqa qayıtmağı məsləhət 

bilən müzəffər dünya şəhriyarı atının cilovunu o səmtə yönəltdi. 

 

ÜBEYD XANIN XORAŞANA BEŞİNCİ  

GƏLİŞİ VƏ FƏRAR ETMƏSİNİN ZİKRİ 

 

Cənnətməkan şahın geri qayıtmaq xəbəri Buxarada Übeyd 

xana  çatdı.  O,  doqquz  yüz  otuz  yeddinci  il  (miladi  1530/31)  olan 

ertəsi  il  Qamış  Oğlanı  bəzi  özbək  əmirləriylə  bu  xəbərin 

dəqiqləşdirilməsindən  ötrü  Xorasana  göndərdi.  Onlar  Amu  çayını 

keçib  Sərəxs  yoluyla  müqəddəs  Məşhədə  gəldilər.  Məşhəd  hakimi 

Müntəşa  (mətndə  səhvən  "Müsənna"  yazılıb  -  Ş.F.)  Sultan  Ustaclı 

                                                           

131

 Beytin farscası: 

To kəri-vo həst tora bəxte-kur,  

Kur-o kəri-ra ce bovəd dəste-zur? 

---