Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu

139 

 

Şah gəlmədə artıq, çoxalır ehtişamımız. 

 

Biz bəndəsiyik həzrəti-şahın ki, yazılmış,  

Rəhmət varağında əbədiyyət davamımız. 

 

“Xan” söyləmisən isminə, olsun cavab sənə,  

Bunlar ki, yazıb, Hafizi-şirinkəlamımız: 

 

"Dilbərlərin ədası, nazı öylə olmalı 

Dəycək gözə ol sərvi- sənubərxüramımız".

133

 

 

Bəlxdən Ülbeyd xanın köməyinə gələn Kəskən Qara Sultan 

və  Canı  bəy  Sultan  gizlicə  olaraq  qızılbaşlarla  dostluq  edərək, 

Bəhram Mirzə üçün bar biş körpə quzu və at yağı göndərdi. Kəskən 

Qara  Sultanın  adamları  gecələr  arıq  yabıları  pünhan  şəkildə 

xandağın  kənarına  gətirib  baha  qiymətə  satırdılar  və  həzrət  ərzaq 

paylayıcısı  [olan  Allah]  (qasimül-ərzaq)  o  yabıların  əti  ilə  qaziləri 

bir neçə müddət dolandırdı. 

Xülasə,  həzrət  cənnətməkan  şah  Xorasana  yola  düşdükdə 

Əlqas  Mirzəni  Bədr  xan  Ustaclı  ilə  Astrabada  tərəf  yolladı.  Onlar 

Bəstama  çatdıqda,  Bədr  xan  yoldaşlarıyla  canəqi  edərək*,  belə 

qərara  gəldilər ki, Astrabada hücuma keçib qəfildən Qamış Oğlana 

hücum  etsinlər.  [Elə  də  oldu].  Cənab  mirzənin  (Əlqas  Mirzənin  - 

Ş.F.)  qoşunundakı  sayı  min  beş  yüz  nəfər  olan  döyüş  meydanı 

mülazimləri  ilə  Bəstamdan  hücuma  keçdilər.  Onlar  sübh  tezdən, 

özbəklərin  əksəriyyəti  hamamda    olarkən,    şəhərə    girdilər,   

şadyanalıq  nağaralarını çalmağa başladı. Hər hansı bir özbəyə çatan 

kimi  onun  bədənini  baş  yükündən  yüngülləşdirirdilər.  Hamamdan 

                                                           

133

 Beytlərin farscası: 

Ey müddəi, məgər nəşenidi ke, mirəsəd  

Şahe-setareheşməte-Cəmehtirame - ma? 

 

Ma bəndegane-həzrəte-şahim-o əz əzəl  

Səbt əst bər cərideye-rəhmət dəvame-ma. 

 

Başəd cəvabe-dəviye-xani ke, kərdeyi  

Beyti ze Hafeze şirinkəlame-ma: 

 

"Çəndan bovəd kereşme vo naze-səhiqədan  

K-ayəd be celve sərve-sənubərxorame-ma". 

---

140 

 

lüt-üryan  çıxan  hər  adam  özünü  fəna  bəhrində  qərq  olmuş  görür, 

ədəm  yoluna  göndərilirdi.  Bu  hadisənin  baş  verməsindən  çaşbaş 

olan Qamış Oğlan şəhərdə o yan-bu yana qaçırdı. [Nəhayət,] o, yüz 

təşvişlə yeddi-səkkiz adamıyla şəhərdən çıxıb Mərv səmtinə qaçdı, 

dörd qardaşı və beş yüz nəfərədək döyüşçüsü qətlə yetirildi, onların 

başlarını  hümayun  məiyyət  qarşısına  yolladılar.  Sufyan  Xəlifə 

Rumlu  üç  yüz  rumlu  qazisi  və  bir  dəstə  kubiklu  (?)  döyüşçüsüylə 

birlikdə Səbzvara göndərildi. 

 

Übeyd xanın Heratdan fərar etməsi və  

mühasirədə qalanların rahatlanmaları: 

 

O,  Səbzvarda  dörd  min  özbək  əskəri  ilə  birlikdə  olan 

Xangəldi  bahadır  üzərinə  şəbxuna  keçərək,    onların  mühasirədə 

qalanların  hamısını  qətlə      yetirdi.  Nişapura  tərəf  götürüldülər.  O 

əsnada  həzrət  Cəm  məqamlı  şah  özbəklərin  çox  olmasından  xəbər 

tutub,  Hüseyn  xan  Şamlını,  Ağzıvar  xan  Şamlını  və  Əmmə  (?) 

Sultan  Rumlunu  Sujyan  Xəlifənin  köməyinə  göndərdi.  Onlar 

Nişapur  yaxınlığında  birləşərək,  elə  oradaca  özbəklərlə  cəngə 

girdilər,  qalib  gəldilər  və  müqəddəs  Məşhədə  tərəf  rəvan  oldular. 

Yeddi min nəfərlə Məşhəddə olan Əbdüləziz xan hümayun ordunun 

gəlməsi  xəbərini  eşitdi.  O,  əmirlərin  yaxınlaşmasını  bilərək,  orada 

dayana  bilmədi,  Herata  tərəf  qaçdı,  atasına  qoşuldu,  dünya 

xosrovunun  günəş  kimi  yandırıcı  xüsusi  qoşununun  (rayat)  gəlib-

çatdığından xəbərdar olaraq, Herat yoluyla fərar etdi, Buxara yoluna 

üz  tutdu,  özbək  sultanlarının  da  hər  biri  öz  yerinə  qayıtdılar 

[Beləliklə]  şah  çətirinin  zərnigar  günəşi  Herat  darüssəltənəsinin 

üfüqündə göründü. Doqquz yüz otuz doqquzuncu ilin cəmadüs-sani 

ayının  iyirmi  ikisində  (miladi  1533,  19  yanvar)  şah  "Bağşəhr"də 

enib cahanbanlıq taxtına əyləşdi. O diyardan pərakəndə olmuş əyan-

əşraf  hümayun  iqbalın  kölgəsinə  sığınaraq  ülfət  gördülər. 

Məzlumların mallarını əllərindən alan Qazi xan cəzalandırıldı, fəqir 

və  zəif  adamlara  dövlət  xəzinəsindən  pul  paylandı.  Şah  həmin  ili 

Heratda  qışladı  və  bir  müddət  sonra  Mavərənnəhrə  gedib,  Übeyd 

xanın  və  özbəklərin  cəzalandırılmasından  ötrü  şəhərdən  çıxdı, 

Ələngneşin [şəhəri] ədalət və din xosrovunun ordugahına çevrildi. 

Mavərənnəhrə yürüş xəbəri Xorasana yayıldı. Hüseyn xanı 

və  Müntəşa  Sultanı  bəzi  əmirlərlə  Gorcestanı  tutmağa  göndərdilər 

və  onlar  həmin  vilayəti  alıb  geriyə  döndülər.  Məşhur  əmirlər 

---

141 

 

Mavərənnəhrə yürüş hazırlığını bitirməkdən ötrü topxana və yaraq-

yasaq  hazırlığına  başladılar  ki,  orduya  Azərbaycandan  və  İraqdan 

Rum  ləşkərinin  yürüşü  və  Sultan  Süleymanın  həmin  yerlərə  gəlişi 

barədə qorxulu xəbərlər yetişdi. [Buna görə də] Mavərənnəhr səfəri 

təxirə salındı və hümayun ordu İraqa tərəf döndü. Təkəlilərdə qüdrət 

və qaladarlıq qalmadığından, rəiyyət və aciz adamlar Qazi xanın və 

onun adamlarının kobud rəftarından şəkk və qorxuya düşmüşdülər. 

Şah Herat darüssəltənəsinin hakimliyini kamlı şahzadə Sam 

Mirzəyə verdi, Ağzıvar xan Şamlını onun lələsi, atalığı və Xorasan 

əmirülümərası  vəzifəsinə  qoyub,  yürüş  cilovunu  İraq  istiqamətinə 

döndərdi və tez-tələsik yola rəvan oldu. Allahın izni ilə

134

! 

 

XORASANIN VƏZİYYƏTİ, ÜBEYD XANIN ALTINCI  

DƏFƏ SƏADƏT NİŞANLI O DİYARA GƏLİŞİ, HÜMAYUN 

MƏİYYƏTİN ONUN ÜZƏRİNƏ YÜRÜŞÜ, ÜBEYD XAN        

ƏHVALATININ SONU VƏ RƏNGİNİ TEZ-TEZ DƏYİŞƏN 

(BUQƏLƏMUN) FƏLƏYİN İRADƏSİYLƏ BAŞ VERƏN 

MÜXTƏLİF HADİSƏLƏRİN ZİKRİ 

 

Xəbərlər  məclisinin  (əncumən)  söz  söyləyənləri  və 

müşahidəçi  rəvayət  danışanlar  belə  buyurdular:  Cəm  məqamlı 

cənnətməkan  şahın  geriyə  qayıtmasından  sonra  Şam  Mirzə  və 

Ağzıvar  xan  bir  neçə  vaxt  Heratda  qaldılar  və  Xorasan  mülkünün 

işlərinin  tənzimlənməsi,  habelə  aciz  və  müti  adamlar  arasında 

düşmüş qarışıqlığın (extelal) aradan qaldırılması ilə məşğul oldular. 

Übeyd  xan  isə  Buxarada  ayağını  şöhrətsizlik  (xəmül)  ətəyinə 

bürüyüb,  Xorasandakı  vəziyyəti  öyrənməyə  başladı.  Hüseyn  xanın 

öldürülməyi  və  şamlı  tayfası  arasındakı  çaxnaşma  xəbəri  gəlib 

Herata  çatdıqda  [bu  hadisələr]  Şam  Mirzəni  və  Ağzuvar  xanı 

vahiməyə  saldı.  Onlar  bir  dəstə  fitnəkar  adamın  təhrikinə  baş 

qoşaraq, baş tutmaz  müxalifət  və itaətsizlik xəyalına düşüb əllərini 

varlı adamların varlarına uzatdılar, əzab vermək və işgəncə etməklə 

müsəlmanlardan  xeyli  pul  yığdılar,  Qəndəhan  tutmaq  istəyi  ilə  o 

istiqamətə  doğru  hərəkət  etdilər.  Fərahda  Murad  Sultan  Əfşarı 

özlərinə  birləşdirib,  Qəndəharın  kənarına  gəlib-çatdılar,  qalanı 

mühasirəyə  aldılar.  Hümayın  padşahın*  qardaşı  Mirzə  Kamran 

tərəfindən  Qəndəhar  hakimi  olan  Xacə  Kəlan  Cığatay 

                                                           

134

 İfadənin ərəbcəsi: "Bi iznillahi!" 

---