Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. А. Bakixanov adına tariX İnstitutu sahiBƏ budaqova
Yüklə 0,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
11 fiyasına həsr etdiyi monoqrafiyanı 1 qeyd etmək lazımdır. Azərbaycanın müxtəlif dövrlərinin siyasi-tarixinə həsr olunmuş məqalələr məcmuəsi 2 Azərbaycan tarixşünaslığında bu sahədə atılmış uğurlu addımdır. Göstərilən əsərdə müxtəlif dilli mənbələr əsasında ayrı-ayrı dövrlərdə Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş siyasi-inzibati vahidlərin, etnik proseslərin tarixi- coğrafiyasını yaratmağa səy göstərilmişdir. Azərbaycanın tarixi- coğrafiyasını bölgələr üzrə öyrənməkdə ilk addım atan T.F.Əliyev, dissertasiyasını Şirvanın tarixi-coğrafiyasına həsr etmişdir. 3 Göründüyü kimi, Azərbaycanın tarixi-coğrafiyasına həsr olunmuş tədqiqat işləri həddən artıq azdır. Şirvan istisna olun- maqla Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələri, o cümlədən Naxçıvan diyarı da indiyədək tarixi-coğrafiya baxımından müstəqil elmi tədqiqat obyekti olmamışdır. Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrinin, o cümlədən Naxçıvan xanlığının siyasi-tarixinin tədqiqi tarixşünaslığımızda bu sahədə mövcud olan boşluğu müəyyən qədər aradan qaldırmağa kömək edə bilər. Naxçıvan xanlığının siyasi-tarixi müstəqil tədqiqat obyekti kimi seçilməsi, hər şeydən əvvəl, bu bölgədə ərazinin dəyişilməsinə siyasi hadisələrin təsirini öyrənməyə kömək edir. Tədqiqat işi İranın, Osmanlı Türkiyəsinin və çar Rusiyasının işğalları zamanı Naxçıvan bölgəsində baş vermiş hadisələri, yeni inzibati-ərazi vahidlərinin yaranmasını, diyarın əhalisinin sayında, sosial və milli tərkibində baş vermiş dəyişiklikləri, iqtisadi həyatın müxtəlif sahələrinə, ilk növbədə kənd təsərrüfatına, sənətkarlığa təbii-coğrafi amillərin təsirini, böl- gədə mövcud olan şəhərlərin tarixi-coğrafiyasını öyrənməyi tələb edir. 1 Ф.Д.Мамедова. Политическая история и историческая география Кавказской. Албании.- Баку; Элм 1986 2 Историческая география Азербайджана.- Баку: Элм, 1987. 3 Т. Ф. Алиев. Историческая география Ширвана XVII-XV вв. (по русскоязычным источникам) - Автореферат дисс. канд. ист. Наук. Баку, 1992. 12 Naxçıvan xanlığının siyasi-tarixini tədqiq edənlər çox böyük çətinliklərlə qarşılaşır. Bu, hər şeydən əvvəl, siyasi-tarixini özündə əks etdirən istər yerli, istərsə də xarici mənbələrin, həddən artıq azlığı və pərakəndəliyi ilə bağlıdır. Buna görə də əsər yazılarkən, burada istifadə edilən tarixi mənbə xarakterli materiallar damla-damla toplanaraq ümumiləşdirilmiş və elmi- məntiqi süzgəcdən keçirilmişdir. Naxçıvan xanlığının siyasi-tarixinə dair az-çox məlumatları özündə əks etdirən mənbələrin bir qismini arxiv sənədləri, digər qismini isə çap olunmuş mənbələr təşkil edir. Arxiv sənədləri içərisində Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalı dövründə rus məmurları tərəfindən tərtib edilmiş kameral təsvirləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Materialların məzmunundan aydın olur ki, çar Rusiyası Azərbaycanın iqtisadi cəhətdən mənimsənilməsini başa çatdırmaq üçün, onun ayrı-ayrı bölgələrinin sərvətləri, əhalinin milli və sosial tərkibi, kənd təsərrüfatının, sənətkarlığın, şəhərlərin vəziyyəti haqqında müfəssəl məlumat toplamağa çalışmışdır. 1831-1832-ci illərdə tərtib olunmuş kameral təsvirlər 1 sosial- iqtisadi və tarixi-coğrafi xarakterli materiallarla zəngindir. Məhz bu materiallar əsasında biz Naxçıvan xanlığının inzibati-ərazi bölgüsü, xarici sərhədləri, əhalisi, onun milli və sosial tərkibi haqqında müəyyən qədər məlumat əldə edə bilmişik. Məsələn, Naxçıvan şəhərinin 1831-ci ildə tərtib edilmiş kameral təsvirində burada 873 evin olduğunu və 1330 ailədə 5470 ada- mın yaşadığı göstərilir 2 . Naxçıvan şəhərində əhalinin milli tərki- bi də dəqiq rəqəmlərlə verilir. Belə ki, həmin məlumatlardan aydın olur ki, XIX əsrin əvvəllərində Naxçıvan şəhərində ya- şayan 1330 ailədən cəmi 420-si erməni ailəsi idi ki, bunun da 265-i yalnız ikinci Rusiya-İran müharibəsindən sonra oraya kö- çürülmüşdür. 3 Bu rəqəmlər erməni ideoloqlarının Naxçıvan haq- 1 Azərbaycan MDTA, f. 24, siy. I, iş 353, 354, 355, 356, 357, 358, 359, 360, 361, 372. 2 Yenə orada, f. 24, siy. I, iş 353, в. 8-9. 3 Yenə orada 13 qındakı fikirlərinin nə qədər cəfəng olduğunu bir daha təsdiq edir. Əsərin yazılmasında öyrəndiyimiz dövrə qədər Naxçıvan diyarının siyasi-tarixinə aid Türkiyə arxivlərinin material- larından da istifadə edilmişdir. 1 «İrəvan əyalətinin müfəssəl dəf- təri» və «Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri» adlanan bu sə- nədlər Azərbaycan ərazisinin Osmanlı Türkiyəsi tərəfindən işğal edildiyi dövrlərdə türk məmurları tərəfindən tərtib edilmişdir. İs- tifadə etdiyimiz «dəftərlərdən» biri 1727-ci ilə aiddir. İşğal et- diyi ərazilərdən yüksək gəlir götürmək məqsədini güdən Osman- lı dövləti, ilk növbədə bu gəlirin mənbələrini müəyyənləşdir- məyə çalışırdı. Bununla əlaqədar olaraq Naxçıvan diyarının in- zibati-ərazi bölgüsü, əhalisi, onun sosial tərkibi və məşğuliyyəti, habelə şəhərləri haqqında məlumat toplanmışdır. Məhz bu dəftərlərin köməyi ilə biz xanlıqlar dövrünə qədər, Naxçıvan diyarının inzibati-ərazi bölgüsündə, əhalinin say və sosial tərkibində, eləcə də milli tərkibində baş vermiş dəyişiklikləri izləyə bilirik. Naxçıvan diyarının siyasi-tarixi haqqında qiymətli məlumat XVIII əsrin birinci rübündə (1725) yazılmış «Təzkirət əl- mülük» əsərində öz əksini tapır 2 . Anonim müəllif tərəfindən yazılmış «Təzkirət əl-mülük» yeganə mənbədir ki, biz burada Səfəvilər dövlətinə daxil olan digər ərazilər kimi, Naxçıvan diyarı, ilk növbədə onun inzibati-ərazi bölgüsü, inzibati-idarə sistemi, kənd təsərrüfatının vəziyyəti, sənətkarlıq haqqında az- 1 İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri.— İstanbul. Başbakanlıq arxivi. iş 699; Naxçıvan sançağının müfəssəl dəftəri. — İstanbul. Başbakanlıq arxivi, şp 903. Yeri gəlmişkən, həmin materialları tapıb üzə çıxartmış və böyük lütfkarlıqla bizim istifadəmizə vermiş Azərbaycan Respublikası EA Yaxın və Orta Şərq Xalqları İnstitutunun əməkdaşı, t. e. n. H. Məmmədova öz dərin təşəkkürümüzü bildiririk. 2 Tadnkirat al-muluk. A manuol of-Safavid and ad n inistration (circa 1137'1725).Persian text in facsimile. Translated and explained by V. Minorsky. — London. 1943 (bundan sonra; Təzkirət əl-mülük). Əsərin Azərbaycan Dilinə tərcüməsi Respublika EA A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun elmi arxivində hifz olunur. Yüklə 0,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|