Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
12 araşdırmalar təhlil olunur, orta çağların mədəni-tarixi prosesləri tədqiq edilir. Mahiyyətcə, bütün bunlar Azərbaycan mədəniyyəti tarixinə aid olan qeyri-tarixçi araşdırmalarına əhəmiyyətli tarixçi əlavəsidir. - Monoqrafiyada çox böyük tarixi dövrün (III – XVIII əsrlər) Azərbaycan mədəniyyətinin təkamülü prosesi başlıca araşdırma obyektinə çevrilmişdir. Məhz bu, Azərbaycan tarixinin öyrənilməsi prosesində təqdim olunan tədqiqat işinin əhəmiyyətini müəyyənləşdirir. - Araşdırma nəticəsində əldə olunmuş nəticələrdən tədqiqat işində göstərilmiş istiqamətlərdə (mədəniyyət nəzəriyyəsi və mədəniyyət tarixi, Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafının ictimai-iqtisadi və siyasi ilkin şərtləri, orta çağların müxtəlif yüzilliklərində Azərbaycan mədəniyyəti) xüsusi kursların keçirilməsi, xalqın tarixinin tədrisi, təbliği zamanı istifadə oluna bilər. Monoqrafiya işi AMEA-nın A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun “Azərbaycanın orta əsrlər tarixi” şöbəsində yazılmış və müzakirə olunmuşdur. Əsərin yazılması və çapa hazırlanmasında AMEA-nın müxbir üzvü, tarix elmləri doktoru, professor O.Ə. Əfəndiyev başda olmaqla, “Azərbaycanın orta əsrlər tarixi” şöbəsinin əməkdaşlarının bir sıra qeyd və təklifləri nəzərə alınmışdır. Müəllif onlara, habelə AMEA A.A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun rəhbərliyinə öz dərin minnətdarlığını bildirir. 1 Дружинин Н. М. Воспоминания и мысли историка, с. 5 – bu və bundan sonrakı tərcümələr müəllifindir, əsərlərin nəşr ili və həcmi haqqında məlumat “İstifadə olunmuş mənbə və ədəbiyyatın siyahısı”nda verilmişdir. 2 Rəsulzadə M. Ə. Çağdaş Azərbaycan tarixi, s. 105. 3 Yenə onun. Azərbaycan Cümhuriyyəti, s. 95. 4 Bax: Гасымов Х. С. Культура Азербайджана в XVI - XVII вв. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Баку, 1992, 23 с. 5 Bax: Yenə onun. Azərbaycan mədəniyyəti (XVI – XVII əsrlər). Bakı, Nurlan, 2002, 170 s. 13 I FƏSİL BAŞLICA MƏNBƏLƏRİN VƏ ELMİ ƏDƏBİYYATIN İCMALI, AZƏRBAYCANIN İSLAMAQƏDƏRKİ MƏDƏNİ TƏKAMÜL PROSESİNƏ ÜMUMİ BİR BAXIŞ § 1. BAŞLICA MƏNBƏLƏR Azərbaycan mədəniyyətinin orta çağlar ərzindəki təkamül tarixinin araşdırılması prosesində dövrün yazılı ilkin qaynaqlarından istifadə olunması labüd və zəruridir. Tarixi prosesi əks etdirən və xalqın keçmişinin öyrənilməsi işini xeyli asanlaşdıran tarixi mənbələrə dövrümüzə qədər gəlib çatmış maddi mədəniyyət abidələri və yazılı qaynaqlar daxildir. Müxtəlifliyi və zənginliyi ilə fərqlənən maddi mədəniyyət abidələri arxeologiya elminin araşdırma obyekti olduğu üçün onların ətraflı şəkildə nəzərdən keçirilməsini zəruri hesab etmədik. Təbiidir ki, araşdırma gedişində maddi mədəniyyət abidələrinin elmi təhlilinin nəticələri olan tədqiqat əsərlərindən kifayət qədər istifadə olunmuşdur. Buna görə də başlıca diqqəti yazılı mənbələrə yönəltmək fikrindəyik. Nəzərdən keçirilən çoxəsrlik tarixi dövrün yazılı qaynaqlarının əsas kütləsi ərəb və fars dillərindədir. Ərəb və fars dillərində tərtib olunmuş həmin əsərlərin (əsasən təsviri səciyyə daşıyan salnamələr, “ümumdünya” və regional miqyaslı tarixi hadisələri əks etdirən, tarixi dastanlar və s.) xeyli qismi hələ Azərbaycan dilinə tərcümə olunmamışdır. Bu mənbələrin Azərbaycan dilinə tərcümə olunması işi yalnız son 10-15 il ərzində sürətlənmişdir və bu hal daha çox Azərbaycanın XX yüzilliyin sonlarına doğru yenidən siyasi müstəqillik qazanması ilə bağlıdır. Orta çağlar ərzində ərəb və fars dillərində yazılmış əsərlərin bir qismi rus dilinə tərcümə olunmuşdur. Ərəb və fars dillərində tərtib olunmuş orta çağ salnamə və əsərlərinin müəllifləri müasiri olduqları dövrün faktlarını, hadisələrini maddi və siyasi cəhətdən hakim olmuş qüvvələrin mənafeləri baxımından işıqlandırmışlar. Orta çağların müxtəlif yüzilliklərində Azərbaycanda olmuş Şərq (əsasən ərəb) və Avropa səyyahları da dövrün fakt və hadisələrinə mənsub olduqları ictimai-siyasi, etnik mühit baxımından yanaşmışlar. Beləliklə, orta çağ qaynaqlarının obyektiv və subyektiv qüsurlara və üstünlüklərə malik olması onlara elmi, tənqidi surətdə yanaşılmasını zəruri edir. Moisey Kalankatuklunun “Albaniya tarixi” adlanan salnaməsi Azərbaycanın islamaqədərki ictimai-iqtisadi, siyasi, mədəni tarixinə aid olan qaynaqlardan ümdəsidir 1 . Salnamədə Qafqaz Albaniyasının siyasi, ictimai-iqtisadi, dini-ideoloji, mədəni tarixinin başlıca məsələləri V əsrdən VIII əsrə qədər (Albaniya çarlığının süqutunadək) izlənilmişdir. Əsərdə hadisələrin təsviri X 14 əsrədək davam etdirilmişdir. Məlumdur ki, VII əsrin sonlarına doğru Azərbaycan ərazisinin əksər qismi ərəblər tərəfindən işğal olunaraq böyük dövlətin – Ərəb xilafətinin tərkibinə daxil olunmuşdu. Azərbaycanın şimal vilayətlərində yaşayan xristian albanların çoxu İslamı qəbul etmiş, Qarabağın dağlıq ərazilərində yaşayan xristian albanlar isə əski dinə etiqadlarını saxlamış, lakin sonralar xristian ermənilərin əhatəsində olduqları üçün tədricən doğma dillərini itirmiş, erməniləşmişdilər. Alban apostol kilsəsini özünə tabe etmiş erməni qriqoryan kilsəsi albanlara məxsus olan abidələri (xüsusilə yazılı abidələri) erməni dilinə tərcümə etdirərək, onları “erməni abidələri” kimi təqdim etməyə başladı. Qeyri- erməni yazılı abidələri tərcümə olunaraq, “özəlləşdirildikdən” sonra həmin abidələrin əsli (orijinalı) məhv olunmuşdu. Moisey Kalankatuklunun “Albaniya tarixi” əsəri də bu cür “əməliyyata” məruz qalmış Albaniya (ərəb işğalından sonra “Arran” adlandırılmışdır) yazılı abidələrindən biridir. Əsər dəfələrlə erməni dilində, rus və Avropa dillərində nəşr olunduqdan sonra Z. Bünyadov tərəfindən Azərbaycan türkcəsinə tərcümə olunmuş, kitab şəklində işıq üzü görmüşdür. Qafqaz Albaniyasının Uti vilayətindəki Kalankat adlı yaşayış məntəqəsində (Bərdə şəhərindən cənub-qərbdə, Tərtər çayının sahilində) 2 anadan olmuş Moisey Kalankatuklu labüdən dövrünün və mühitinin dini, siyasi baxışlarının daşıyıcısı idi. Onun anadan olduğu Kalankat kəndi erkən orta əsrlərdə Qafqaz Albaniyasının dini və siyasi həyatında müəyyən rol oynamışdır. Bu yaşayış məntəqəsində olan zadəganlar və din xadimləri Alban apostol, xristian kilsəsinin yığıncaqlarında fəal iştirak etmişlər. Moisey Kalankatuklu 3 hissədən ibarət olan “Albaniya tarixi” əsərini alban dövlətinin ən qüdrətli dövründə, müasiri olduğu Cavanşirin və Varaz Trdatın hakimiyyəti zamanı yerli əfsanələr və rəvayətlər, alban agioqrafik ədəbiyyatı, kilsə qanunları, Roma müəlliflərinin əsərləri və şəxsi müşahidələri əsasında yazmışdır. Ehtimal olunur ki, 710-cu ildən sonrakı tarixi hadisələrin təsviri əsərə başqa şəxslər tərəfindən əlavə edilmişdir (əsər bizə məhz həmin redaktədə gəlib çatmışdır). Əsərin birinci hissəsinin ilk 2 fəslində Bibliya tarixi şərh olunur, albanların mənşəyi Yafəs nəsli ilə əlaqələndirilir, albanlar yazısı olan 15 xalq sırasında göstərilir 3 . Salnamənin III hissəsində ərəblərin siyasi tarix səhnəsinə çıxmasından sonrakı hadisələr öz əksini tapmışdır 4 . Təbiidir ki, erməni qriqoryan kilsəsi “Albaniya tarixi”ni (habelə digər alban yazılı abidələrini) “özəlləşdirmək” sahəsində çalışarkən, onu maksimum dərəcədə “erməniləşdirməyə” can atmış, lakin istəyinə tam nail ola bilməmişdir. Ümumiyyətlə, Azərbaycanın X əsrə qədərki tarixi haqqında müəyyən məlumatlar verən yeganə yerli yazılı mənbə Moisey Kalankatuklunun bu salnaməsidir. Məhz buna görə də “Albaniya tarixi” Azərbaycanın mədəniyyət tarixinin araşdırılması üçün əvəzolunmaz qaynaqdır. Albaniya (Arran) nəinki Qafqazda, habelə Şərqdə ilk xristianlıq mərkəzlərindən, ocaqlarından biridir. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan (Atropatena) atəşpərəstliyin (zərdüştiliyin) də ocaqlarındandır. Bu tarixi gerçəkliklər Azərbaycanın Şərq aləminə, bəşər mədəni sisteminə üzvi Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|