Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəDƏ qorqud elmi-ədəbi toplu İldə 4 sayı buraxılır
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
Qeyd edək ki, rənglərin simvolikası təkcə xalqlar içərisində deyil, həm də yerinə görə dəyişə bilir. Gördüyümüz kimi, mərhum B.Abdulla qırmızı rəngin tarixən “dava-dalaş, müharibə, dəlilik” rəngi olduğunu qeyd edir. Digər tərəfdən qırmızının şadlıq rəngi olduğu, toy-şadlıq zamanı bu rəngdən hökmən istifadə olunması şərtdir. Azərbaycanda, əsasən, kənd yerlərində toy olan həyətin qapısına qırmızı şal, yas olan həyətin qapısına isə qara şal bağlayırlar. Bu cəhətdən qırmızı – toyu, şadlığı, həyatı, qara – yası, kədəri, ölümü bildirir. Yasa gedən qadınlar heç vaxt qırmızı geyin- mirlər. Lakin bu, qırmızı və qara rəngin mərasimi (ritual) mənalarıdır. Ri - tualdan kənarda həmin mənalar öz rolunu itirir. İnsanların adi vaxtda əyn- inə geydikləri qırmızı, yaxud qara paltarlar nə toyu, nə də yası bildirmir. Buradan göründüyü kimi, rənglərin öz yerinə, yəni kontekstinə görə mə - naları vardır. Bu mərasim konteksti daxilində bizi düşündürən məsələ qır- mızının toy rəngi ilə bağlılığıdır. Azərbaycan toyları qırmızı rəng olmadan təsəvvür etmək mümkün de - yildir. Bu, bir ənənədir. Toylarda tarixən qırmızı rəngdən istifadə olunub və bu da milli adət halını alıb. Lakin məsələnin düşündürücü tərəfi simvo- likası qara rəng olan yaslarda bəzən qırmızı rəngdən istifadə olunmasıdır. Xüsusilə cavan və subay adamları dəfn etməyə apararkən cənazənin üs tü - nə qırmızı örtük örtürlər. Bunu ölənin cavanlığı, subaylığı ilə izah edirlər. Lakin Azərbaycanın kəndlərində ölənin cavan, yaxud qoca, subay, yaxud evli olmasından asılı olmayaraq, qapıya bir yerdə həm qırmızı, həm də qara yaylıq (şal) bağlayırlar. Bu, çox düşündürücü məsələdir və əski qay- naqlara diqqət verdiyimizdə bunun ölənin cavanlığı ilə yox, tamamilə başqa bir məsələ ilə bağlı olduğu üzə çıxır. Bu, dünya haqqında çox qə - dim mifoloji görüşlərlə bağlıdır. Ona görə də qırmızının mərasimlərdə ya - şayan mənalarına diqqət vermək lazım gəlir. Ağaverdi Xəlil yazır ki, Azərbaycanda bayramları fərqləndirmək üçün rəng simvolikasından da istifadə olunmuşdur. Bu simvolikaya görə “Nov - ruz” – “Qırmızı bayram”, “Ramazan” – “Qara bayram”dır. Xalq deyilişin - də belə ifadə olunan bu simvolikada qırmızı – şənlik, şadlıq, karnavallıq bildirməklə yanaşı, günəşi, istini və işığı ifadə edir. Qara isə daha çox bö - yük mənasını ifadə etməkdədir ki, bu da xalqın dini dəyərlərə verdiyi bö - yük önəmdən irəli gəlir (4, 30). Doğrudan da, Novruz sevinc, şadlıq bayramıdır, insanlar bu bayramla yazın gəlişini qarşılayırlar. Yaz isə işıq, istilik, sevinc, şadlıq deməkdir. Günəşi qarşılama mərasimi olan “Qodu-Qodu” ritualında oxunan nəğ mə - lərdə Günəşin simvolu olan Qodu birbaşa qırmızı rənglə əlaqələndirilir: 2014/ I 107 Qodu-qodunu gördünmü? Qoduya salam verdinmi? Qodu burdan keçəndə Qırmızı gün gördünmü? (5, 94). Digər türk xalqlarında da Novruzun qırmızı rənglə bağlılığı aydın görünür. A.Xəlil yazır ki, oğuz türkləri olan qaqauzların müstəqil bir xalq kimi formalaşmaları Balkanlarda başlamış, Şimal Şərqi Bolqarıstanda tamamlanmışdır. Əsrlər boyu qaqauzlar bolqarlarla, yunanlarla, türklərlə, rumınlarla, moldovanlarla qonşuluqda yaşamışdır. Xristianlıq etnik pro- seslərə və qaqauzların əcdadlarının mənəvi mədəniyyətinə ciddi təsir göstərmişdir. Qaqauz türkləri bayrama “yortu günü” və ya “yortu” deyir- lər. Qaqauzlarda iki xalq təqvimi özünü göstərir: heyvandarlıq və əkin çi - lk. İl iki hissəli dövrə bölünür: yaz və qış. Yaz Hederlez, qış isə Kasım bayramı ilə başlanır. Dörd mövsümlü xalq təqvimində isə bura ilkyaz və güz də əlavə olunur. Qaqauzların yaz bayramları “1 mart”, “Qırxlar gü - nü”, “Blaqoveşanie”dır. “Mardın Birində” (1 mart) xalq yazın başlanma - sını qeyd edir. Evlərə qırmızı parça bağlayırlar. Buna “kırmızı marta par - çası” deyilir. Qırmızı rəngli parça bağlanması günəşə təsir göstərməklə günəşin daha parlaq olması inancını özündə ifadə edir. Bayram günü evlər təmizlənir və tullantılar küçəyə atılır. Bu zaman “Mart içeri, pirelər dı şa - rı” deyilir. Uşaqların əllərinə, heyvanların boyunlarına “marta” dedikləri qırmızı sap bağlayırlar. İnanırlar ki, bu onları şər qüvvələrdən qoruyacaq - dır (4, s. 48). Lakin Novruz bayramında müasir düşüncə ilə ziddiyyət təşkil edəcək düşündürücü məqamlar da vardır. Belə ki, qırmızı rənglə rəmzlənən bu bayramda yas, ölüm rəmzi olaraq qara rəngdən də istifadə olunur ki, bu da yas mərasimlərində qapıya qırmızı şalla bərabər qara şalın bağlan- masında olduğu kimi mərasimdə qırmızı ilə qaranın birgə ola bilməsini göstərir. Mərhum Azad Nəbiyev Novruz bayramındakı qara xonça adəti ilə bağlı yazır ki, o, nakam ölən cavanlar üçün tutulur və bayram şirniy- yatları ilə bəzənir. Üstünə qara örtük örtülür. Qara xonçanın şirniyyatını qəbir üstə paylayırlar. Bundan başqa axır çərşənbə və “Novruz” axşamı evində hüzrü olan, bayram keçirə bilməyən adamların qapısını döyüb on - lara bayram xonçası aparırlar (6, 58). Qədim mədəniyyət abidələri və onlar haqqında aparılmış tədqiqatlar məsələnin kökünün başqa cür olduğunu göstərir. Məlumdur ki, mifoloji düşüncədə dünya həyat və ölüm dünyalarını əks etdirməklə iki hissəyə 2014/ I 108 ayrılır: kosmos və xaos dünyaları. Kosmos – həyat dünyasını, xaos isə ölüm dünyasını bildirir. Elə “kosmos” və “xaos” sözlərinin mənaları da uyğun olaraq “həyat” və “ölüm” deməkdir. V.N.Toporov yazır ki, «kos- mos» yunan sözüdür və «nizam», «sahman», «quruluş», «dövlət qurulu - şu», «hüquqi quruluş», «lazım olan ölçü», «dünya sahmanı», «kainat», «dünya», «zinət», «bəzək» anlamlarındadır. Bu söz mifoloji ənənədə və mifolojiləşdirilmiş erkən fəlsəfi ənənədə bütöv olan, sahmana salınmış, kainatın müəyyən qanunlarına (prinsiplərinə) uyğunlaşdırılmış dünyanı bildirir... Bütün dünya mifologiyalarında kosmosu müəyyənləşdirən ümu - mi cizgilər toplusunun olması səciyyəvi haldır. O, xaosa qarşı durur. Kos - mos istər zaman baxımından, istərsə də onu təşkil edən elementlərin tərk- ibinə görə xaosa nisbətən ikincidir. Kosmos həm zaman baxımından və həm də bir çox hallarda xaosdan, yaxud xaosla kosmos arasındakı aralıq elementlərindən törəyir... Kosmos və xaosun münasibətləri həm zaman, həm də məkan daxilində həyata keçir. Bu halda kosmos əksərən onu çöl - dən əhatə edən xaosun içinə aid olan bir şey kimi təsəvvür olunur. Ge niş - lənən və özünü təşkil edən kosmos xaosu periferiyaya sıxışdırır, onu bu dünyadan qovur, lakin aradan qaldıra bilmir. Xaosla, ilkin okeanla, dünya hüdudsuzluğu ilə əhatələnmiş kosmosun sferik sxemi şaquli və üfüqi vari- antlarla əvəzlənə bilir. Bu variantlarda xaos kosmosdan aşağıda, yaxud onun ən ucqar yerlərində (şimalda, yaxud qərbdə, kosmosdan kənarda) yerləşir (7, 9-10). «Xaos» haqqında A.F.Losev göstərir ki, «xaos», əsasən, «boş yer» an- lamındadır... Xaos kosmik vəhdətin əzəmətli və tragik obrazı kimi tə səv - vür olunur. Bütün varlıq aləmi bu obrazda ərimişdir; varlıq aləmi xaosdan törəyir və xaosdaca məhv olur. Ona görə də xaos bütöv və fasiləsiz, son- suz və hüdudsuz təşəkkülün universal prinsipidir (8, 579, 581). Cəlal Bəydili yazır ki, xaos kosmosun bir parçasıdır, kosmosdan qıraq- da nə varsa xaosdur və o, ümumən, qarışıqlıqlar aləmi və təsadüflərdən ibarət bir dünyadır (9, 201). Həyat və ölüm bir-birinin əksi olduğu kimi, kosmos və xaos dünyaları da bir-birinin əksidir. Seyfəddin Rzasoy yazır ki, kosmos və xaos hər bir mifoloji dünya modelinin mütləq məkan-zaman strukturunu təşkil edir. Dün ya mifologiyalarının hamısında dünya öz quruluşu etibarilə iki his sə - yə bölünür: kosmos və xaos. Kosmos nizamlı dünyanı, xaos onun ək si olan nizamsız dünyanı bildirir. Onlar arasında olan əkslik xaosu - “an ti - kosmos”, kosmosu – “antixaos” adlandırmağa imkan verir (10, 178). 2014/ I 109 Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|