129
“Qara xonça” –Nakam ölən cavanlar üçün tutulur və
bayram şirniyyaları ilə bəzənir. Üstünə qara örtük örtülür.
Qara xonçanın şirniyyatını qəbir üstə paylayırlar. Bundan
başqa axır çərşənbə və novruz axşamı evində hüzrü olan,
bayram keçirə bilməyən adamların qapısını döyüb onlara
bayram xonçası aparırılar. Xonçada səməni bəzən də quru
sünbül olar bu nəğmə oxunardı:
Mən sehirli sünbüləm,
Mən xeyirli sünbüləm.
Tarlalar oylağımdır,
Yamaclar oylağımdır.
İnsanlara gərəyəm,
Bərəkətəm, çörəyəm.
Ağ günlər yayanam mən
İnsana hayanam mən
Mən dünyanı gəzərəm,
Mən dünyanı bəzərəm.
Novruz bayramı xonçasında bəzi bolgələrimizdə
xonçanın oratsına balıq qoyulur vı balığın ağzında üzük və ya
başqa bir qiymətli zinət əşyası görünür.
Xonçaya qoydum balığı,
Ta bəzəyim ortalığı,
Gərdişə sal qalmalığı.
Çünki yetişib firuz,
Xoş keçəcəkdir novruz (39,58).
Xonça hazırlamaq böyük zövq və bacarıq tələb edir.
Xonçanı bükmək üçün müxtəlif vasitələrdən istifadə olunur.
Xonçaya müxtəlif bayram şirniyyatları qoyulur. Xonçanı
bükmək üçün istifadə edilən qırmızı lent ona xüsusi yaraşıq
verir. Xonçanı hazırladıqdan sonra evin ağbirçəyi ona xeyir-
130
dua verməli, gedəcəyi yerə uğur aparmasını arzulamalıdır.
Oğlan evinə də “bayramlıq xonçası” qaytarılmalıdır.Bütün
bunlar isə adamlar,qohumlar arasında mehribanlıq, xoş
ünsiyyət doğurur.
Bayram adətləri. M.H.Təhmasib Novruz bayramı v
ilin axır ç rş nb si il
laq dar olan ad tl rin
profilaktik
fsunun müxt lif növl ri vasit sil icra
edildiyini ehtimal edir. Onun fikrinc , bayram axşamı
mütl q çimm k, gec ni s h r q d r yatmamaq (il
t hvil olduqda adam yatmış olsa, bütün yeni il boyu baxtı
yatar), şam v od yandırmaq, «ağırlığım-uğurluğum
tökülsün» dey r k tonqalın üstünd n atlanmaq, evd olan
bütün suyu atmaq, yeni su g tirm k, ilin son gününd
geyilmiş paltarı mütl q d yişib t z sini geyinm k v s.
hamısı porfilaktik
fsun, y ni köhn likd n, qışdan
t mizl nm k
aktlarıdır.
Bu
bar d
q na tl rin
yekunlaşdıran mü llif onu da qeyd edir ki, bayram günü
mütl q t z paltar geyinm k şirin şeyl r yem k,
n
l ziz yem kl r bişirm k, ş nlik etm k, l qızıl, gümüş
salmaq, üz ün sürtm k, başa buğda, düyü, yaxud pul
tökm k v s. is magiyanın ikinci ş klini, y ni ilin şad,
b xtiyar olması arzularını h qiq t çevirm k c hdind n
ibar t olan rifahi-hal
fsunun müxt lif növl rind n
ibar tdir (
57, 69).
Mü llif Novruz bayramı il laq dar olan falın şeirl
birl şm si n tic si olaraq xalq d biyyatımızda yaranmış
«v sfi-hal» üz rind d dayanır.
«Bayram gec sind qarı, qız, g lin, bir yer toplaşıb
oturarlar. Bir qaba da su töküb ortaya qoyarlar. Sonra
131
oturanlardan biri niyy t ed r. Misal üçün filan qız filan
oğlana çatacaqmı? Sonra ulduzlu t r fin pambıq dolanmış
iki iyn ni suya salarlar. Qabı bir d f silk l yib, yer
qoyar, gözl rini iyn y tik rl r. Əg r iyn l r baş-başa
g lirl rs , o zaman dey rl r ki, qız oğlana çatacaq. Yox
g r iyn l r baş-başa d ym s , g lm zs , dey rl r
çatmayacaq. Sonra dey rl r gör k filank s qürb td n
sağ-salamat g lib ail sin qovuşacaqmı? Yen bunun üçün
d iyn ni suya salarlar, yuxarıda deyildiyi kimi fal açarlar».
Bunu falın n b sit növl rind n biri sayan t dqiqatçı
burada sad c olaraq iyn l rin birl şm si il insanların
birl şm si arasında olan oxşayışın
sas tutulduğunu
göst rir.
İlin axır ç rş nb si axşamı v bayram axşamı icra
edil n «açar salma»nı da icra edil n fal növl rind n biri
kimi qeyd edir. Gün batdıqdan sonra ld bir qab su, yaxud
ayna v yeddi açar mü yy n bir niyy t edib, üç, yaxud
yeddi yolun ayrıcında dayanır, yoldan keç nl rin sözl rini
dinl yir, deyil n ilk söz tutulmuş niyy tin falı hesab olunur.
«Açarsalma» qaranlıq qovuşduqdan sonra qonşu evl rin
bacaları, yaxud p nc r l ri k narında icra edilir. Burada
da evd danışılan sözl r qulaq asılır (
57, 102).
Bunu falın b sit növl ri sırasında sayan t dqiqatçı,
burada da tutulmuş niyy tl eşidil n söz arasındakı
oxşayışın sas tutulduğunu, deyil n sözün tutulmuş niyy ti
açacağı z nn edildiyi üçün yeddi açar götürüldüyünü
göst rm kl yanaşı, h m d artıq sözün özünd n bir fal
vasit si kimi istifad olunduğunu, falın h min bu bu
növünün, inkişafı, y ni falın şeirl birl şm sinin is
132
«v sfi-hallar»ın
yaranmasına
s b b
olduğunu
qeyd
edir
(60).
Vəsfi-hal.
T bi t
sirl rinin
bu
yol
il
öyr nilm sinin mümkün olmasına etiqad, sözün-şeirin
gücünd n, qüdr tind n d bu m qs dl istifad nin
mümkün olmasına inam
m l g tirmişdi ki, bununla
laq dar olaraq xalq poeziyamızın xüsusi bir növü olan
«v sfi-hal»lar yaranmış v çox uzun bir müdd t yaşamışdır.
«V sfi-hal»
slind halın v sfi, v ziyy tin izahı
dem kdir ki, «fal» m nasını ifad edir. (
59,10)
Fala baxmağın n maraqlısının «V sfi-hal» olduğunu
göst r n mü llif buna aid bir neç s ciyy vi nümun
g tir r k bunların n qaratı n z r alınmazsa bayatı
ş klind
olduğunu,
q diml rd
«V sfi-hal»ın
özün m xsus forması olduğunu, sonrakı
srl rd çox
geniş
yayılmış
bayatı
formasının
bütün
m iş t
m rasiml rind olduğu kimi, burada da üstün g ldiyini
ehtimal edir(60).
M lum olduğu kimi, bir badya su üz rin bir yaylıq
salınır. Falları açılmaq ist y nl r badyaya bir üzük, yaxud
başqa nişan l r atırlar. Badyanın başında oturan xanım
badyadan çıxartdığı h r nişan y bir bayatı söl yir(60).
M.H.Təhmasibə görə «V sfi-hal»ın saslandığı etiqad
insanın t bi t qarşı mübariz sinin passiv forması idi,
t bi t qüvv l rin t sir etm k, onlara qalib g lm k
t ş bbüsü is bu c hdin daha sonrakı m rh l si
olmuşdur(60).Konkret nümun l rl buna misallar g tir n
M.H.Təhmasib «V sfi-hal»ların yalnız birc evl nm k v
r getm kl
laq dar olmadığını, daha başqa niyy i
edib cavab alanların da olduğunu, «V sfi-hal»ların çox
Dostları ilə paylaş: |