Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu

 
133 
zaman  ifa  zamanı  b lli  bayatılara  uyğun  variantlar  yolu  il  
yaradıldığını  qeyd  edir(60).M.H.Təhmasib  burada  ikinci  bir 
ad ti  d   qeyd  edir  ki,  bayram  axşamının  gec sini  s h r  
q d r yatmazlar, köhn  ild n qalma n  q d r su ehtiyatı 
varsa, gec  hamısını atarlar. S h r t z c  işıqlananda is  
qızlar  d st   il   su  üstün ,  bulaq  başına  d yirman  üstün  
ged rl r.  Burada  yeni  ilin  suyu  il   üzünü  yuyar,  sonra  is  
çalıb  oynamağa,  xüsusi  n ğm l r  oxumağa  başlarlar. 
Mü llif F.Koç rlinin topladığı iki n ğm ni qeyd edir(60). 
Toy  v   yas  ad tl rinin,  el c   d   onlarla  laq dar 
olan  m iş t  n ğm l rinin  m rasim  v   mövsüm 
n ğm l rin   nisb t n  daha  sonrakı  dövrl r   aid 
olduğunu göst r n M.H.T hmasib bunlarda animist baxışın 
v   magik  münasib tin  öz  ş klini  d yişmiş,  m iş t 
m s l l ri  il   uyuşdurulmuş  bir  halda  qalıqları 
lam t 
v   izl rinin  yaşadığını  qeyd  edir.  Bunun  h min  bu  su 
üstün   getm k  ad tind   v   orada  oxunan  n ğm l rd  
d  gördüyünü ehtimal edir. Yeni ilin ilk günü s h r tezd n 
suyun 
k narına 
getm k, 
suyun 
k narında 
xüsusi 
n ğm l r  oxuyub  qardaşa  can  sağlığı,  arzulamaq,  toy 
arzulamaq,  uzunboy,  qarabirç k  nişanlı  arzulamaq,  onun 
h sr til   gözl n n  toyunun  süni  bir  b nz rini  yaratmaq, 
çalıb  oynamaq,  ş nlik  etm k  v   s.  hadis y  
fsunkar 
münasib tin 
özün m xsus 
bir 
t zahürü 
kimi 
qiym tl ndirir.  «V sfi-hal»ın  m iş t  n ğm si  olduğunu, 
bunun  Novruzla  laq l ndirilm sinin  t sadüfi  olmadığını 
söyl yir (
57, 107). 
M.H.T hmasib  mövsüm  bayramlarının  ikinci  ş klinin 
h r  bir  mövsüm  qurtarıb  yeni  mövsümün  başlanmasını 
göst r n  mü yy n  bir  bitkinin,  heyvanın  v   ya  quşun 

---

 
134 
xarüqül şm si  v   mövsümün  özüün   olan  münasib tin 
ona  h sr  edilm si  yolu  il   ifad sind n  ibar t  olduğunu 
ehtimal edir. Mövsüm n ğm l rinin bu ş klini totemizd n 
f rql ndir n  mü llif   gör ,  bunlar  bir-birl rin   n  
q d r  yaxın  olsalar  da  aralarında  mü yy n  f rql r  d  
vardır.  Bel   ki,  birincil rd n  f rqli  olaraq  ikincil r 
sad c   olaraq  mü yy n  bir  mövsümü  t msil  edirl r  (
57, 
108).
 
 
AZƏRBAYCANDA “NOVRUZ”UN MƏHƏLLİ 
XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
 
Şirvanda  Novruz  bayramı  böyük  təmtəraqla  qeyd 
olunur.  Novruza  qədər  ciddi  hazırlıqlar  görünür  və  bayramı 
layiqincə  qarşılamaq  üçün  həm  maddi,  həm  də  mənəvi 
ehtiyatlar  səfərbər  edilir.Şirvanda  mart  ayının  21  bayram 
axşamı, 22 isə bayram günü sayılır.  
Şirvanda bilinən xalq təqviminə görə qış iki çilədən (40 
gün  böyük  və  20  gün  kiçik  çilə)  və  boz  aydan  (30  gün) 
ibarətdir.  Çilələrin  çıxması  təxminən  1970-ci  illərə  qədər 
qeyd  olunurdu.Çilə  mərasimi  evlərdə  keçirilərdi.  Çilə  çıxdı 
keçirən adam çiləyə dəvət edərdi. Çilə mərasimin iştirakçıları 
əsasən  qızlar  və  qadınlar  olardı.  Azyaşlı  oğlan  uşaqları  da 
çiləyə  gələ  bilərdilər.  Çilədə  primitiv  üsulla  çalar,  nəğmələr 
oxuyar,  nanaylar  söylənərdi.  Buğdadan  qorğa  qovrular  və 
iştirakçılara  paylanardı.Çilədə  çilə  üçün  saxlanan  qarpız 
kəsilərdi.Çilələr  aktivliyini  itirdikdən  sonra  çilə  qarpızı 
Novruz  bayramına  saxlandı.Məsələn,  Kürdəmirin  Həmzəli 
kəndində  Novruza  qarpızla  yanaşı  yemiş  də  saxlanırdı.Bu 

---

 
135 
ənənənin  indi  qorunduğu  sahə  xeyli  daralmışdır  və  artıq 
kütləvi xarakter daşımır. 
Şirvanda  Novruza  bir  ay  qalmış  dörd  çərşənbə  də  qeyd 
olunur.Bu  çərşənbələrdə  əsasən  oğlan  uşaqları  göyə  “şamal” 
(məşəl)  atırlar.Çərşənbə  axşamları  tonqallar  qalanır.  Novruza 
qədər  təmizlik  işləri  görülür.  Həyət-  baca,  ev-eşik 
təmizlənir.Hər  kəsə  yeni  paltarlar  alınır.Bayram  öncəsi 
yuyunub  təzə  paltar  geymək  vacib  sayılır.  Hər  kəs  yeni  ili, 
yeni  yazı  yeniləşmiş  şəkildə  təmiz  və  təzə  paltarda,  xoş 
ovqatda  və  nikbin  əhvali-ruhiyyədə  qarşılayır.Bayram 
gününün ovqatının  bütün  yeni  ilə təsir göstərəcəyinə inanılır. 
Bayram  axşamı  qulaq  falına  çıxılır.Şirvanda  bayram  axşamı 
mübarək  sayılır,  gələn  ilin  bütün  ruzisinin  paylandığı  bu 
axşam səhərə qədər yatmaq olmaz.  
Bayram axşamı qoyun dərisindən maska geymiş kosalar 
qapı-qapı  gəzib  bayram  payı  toplayırlar.  Bayram  payı 
“nəmər” və ya pul şəklində ola bilər. 
Bayram  axşamı  tonqal  qalanır  və  onun  üstündən 
atlanılır.  Bu  zaman  “Ağırlığım,  uğurluğum  bu  odda  qalsın”, 
“Gələn  ilimiz  sağ-salamat  olsun”,  “Xeyirli,  uğurlu,  ruzili, 
bərəkətli  olsun”  və  s.  alqışlar  söylənir.Bayram  axşamı 
tüfənglərdən atəş açılır və  yeni il gecəsini böyük çoşqunluqla 
qarşılayırlar. 
Bayramın  gündüzü  hər  kəs  öz  tayfa  ağsaqqalının  evinə 
toplaşır  və  onunla  bayramlaşır.Bu  bayramda  qarşılaşan  hər 
kəs  biri-birinə  “Bayramın  mübarək  olsun”,  “Yüz  belə 
bayrama  çıxasan”-deyir.  Bayram  günü  bütün  küsülülər 
barışır, qohum əqraba ilə görüşülür, məzar ziyarətləri edilir.  
 Novruzda  bayram  aşı  bişirilir.  Bayram  süfrəsi  açılır. 
Şirvanda  bayram  süfrəsi  çox  zəngin  olur.Bu  da  yeni  ilin 

---

 
136 
bolluq  içində  olmasına  təsir  göstərmək  inancından  gələn 
ənənə ilə bağlıdır. 
Qarabağda 
“Çilə” 
mərasimləri 
keçirilmir.”Çilə” 
haqqında  məlumat  da  toplaya  bilmədik.Yalnız  Şuşa 
sakinindən  İlaxır  çərşənbədə  (dördüncü  təkdə)  və  Novruz 
bayramı  səhəri  su  üstünə  getmək,  su  üstündən  keçmək  və  bu 
zaman  “Çilə  tökmək”  adətinin  olduğunu  qeydə  aldıq.Bu  da 
sadəcə  bir  deyim  olaraq  qalmışdır.”Çilə”  mərasimləri 
haqqında təsəvvür yoxdur.  
Azsaylı  xalqların  nümayəndələri  də  Novruzu  yüksək 
əhvali-ruhiyyə  ilə  bayram  edirlər.  Ləzgilərin  Novruz 
bayramında fərqli xüsusiyyətlərdən biri “Kosa” nın olmaması 
və  onun  əvəzinə  “Keçi”  oyununun  keçirilməsidir.İnqloylarda 
da  “Kosa”  oyunu  yoxdur.  Onların  yaz  mövsüm  mərasimi 
“Qorqut”dur. Onlarda bayram öncəsi səməni qoyulması adəti 
də yoxdur.  
Güneyli  Azərbaycanlılar  ilin  axır  çərşənbəsini 
müxtəlif  mərasimlərlə  qeyd  edirlər.  Çərşənbədən  qabaqkı 
axşam  od  yandırıb,  üstündən  atlanarlar.  Odun  üstündən 
atılanda bu sözləri deyərlər: “Ağırlığım, uğurluğum düşsün bu 
od  üstünə”.  Bu  gecə  “yeddi  ləvin”  hazırlanar.  “Yeddi  ləvin” 
yeddi  növ  quru  yemişdən  olur.  O  cümlədən,  iydə,  kişmiş, 
çövüz, /qoz/, badam, basdıq, tut qurusu və sairləri demək olar. 
Bu  gecə  evlərdə  küftə  bişirilər,  sayı  ailənin  sayına  olar 
və  bir  dənə  də  “qayib  payı”  adı  ilə  artıq  salınar  ki,  qonaq 
yetişsə, onun da payı olsun. 
Arvadlar  və  qızlar  niyyət  edib  qonşu  qapılardan  qulaq 
asarlar, ya bir neçə nəfər danışan adamların yanından keçərək, 
eşitdikləri  sözləri  öz  yanlarında  təbir  edirlər.  Ona  görə  hər 
evdə  yaxşı  sözlər  danışmağa  çalışarlar  ki,  əgər  qulaq  asan 

---