Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

I fəslinin ikinci yarımbölməsi "İdman 
leksikasının yaranma tarixi və inkişafı
" adlanır. 
İdman leksikasının yaranma tarixi və inkişafının tədqiqi də xüsusi 
1
Kitabi- Dədə Qorqud. Bakı, "Yazıçı" , 1988 
2
R. Genç. Kaşğarlı Mahmuda göre XI yüzyılda türk dünyası. Ankara, 1977, səh.302-365 
3
İ.Məmmədov. Azərbaycan dilinin semantikası. Bakı." Xəzər" , 2006, səh.125 
4
İ. Məmmədov. Qəzet dilinin leksikası”. Bakı, "Elm və Təhsil" . 2010, səh.62 
5
H.Həsənov. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. Bakı. "Maarif". 1988, səh.190 
6
V.G.Balayeva. Azərbaycan dilində olan bədən tərbiyəsi və idman terminləri haqqında. 
Azərbaycan terminologiyası problemləri. Bakı. "APU". 1988, səh.300-301 
7
S.Sadiqova . Azərbaycan dilinin terminologiyası. Bakı." Elm". 2011, səh.105 
8
S. Hüseynov.İzahlı idman terminləri. B., Yazıçı, 2009 

---

9 
əhəmiyyət kəsb edir.
 
İdmana aid söz və terminlərin yaranma tarixini 
araşdırarkən belə nəticəyə gəlmək olar ki, bu sahə leksikasının 
yaranması təxminən IV-V əsrlərə təsadüf edir. Bunu folklorumuzun 
zəngin sərvəti olan “Kitabi - Dədə Qorqud” dastanında rast gəldiyimiz 
idman sözləri sübut edir
:
“Qaradərə ağzında qara buğa dərisindən beşiyinin yerliyi olan, acığı 
tutan qara daşı kül eyləyən, bığını boynu dalında yeddi dəfə 
düyünləyən, igidlər igidi, Qazan bəyin qardaşı Qaragünə çaparaq 
yetişdi: “Çal qılıncını, qardaşım Qazan,yetdim!” – dedim.”
1
 
Şifahi və yazılı ədəbiyyatımızın ən qədim nümunələrində idman 
sözlərinə rast gəlmək mümkündür. Yazılı ədəbi nümunələrdə terminin 
adı sadəcə çəkilmir, ondan poetik bir vasitə kimi istifadə olunur. Başqa 
sözlə idman terminləri yazıçının leksikası kimi təzahür edir. 
Mən ölsəm saç yolar dağların cəni 
Ağlayar bir ana, bir bacı kimi 
Təbiət düşünər, düşünər məni 
Bir fiqur itirən şahmatçı kimi
2 
İdman terminlərinin və sözlərinin formalaşma tarixi çox qədimdir 
və demək olar ki, dünya dillərinin qədim layındakı sözlərin müəyyən 
qismi idmanla əlaqədar yaranan leksik vahidlərdir.
Dissertasiyada 
Mahmud 
Kaşğarinin
1
və 
M.Köymenin
2
tədqiqatlarından bəhrələnərək qədim əqli, və fiziki “
şahmat”, “nərd”, 
“dama”, “çenğli – menğli”, “ münğüz- münğüz”, “tepük”,
“büzüşmək”
(
halay
“köçürme oyun”, 
“Ütüş”, “Ceviz”, “At yarışları
“, 
və 
“çevgan
” və s.
2
kimi idman növlərinin leksikonumuza daxil olması 
prossesinə də diqqət yetirilmiş və idman terminlərini və sözlərini fiziki 
və əqli keyfiyyətlərinə görə də qruplaşdırmışıq
:
1
Kitabi - Dədə Qorqud. Bakı, Yazıçı, 1988, s.3 
2
M.Araz. “Atamdan yadigar nəğmələr” . Bakı. 1965. səh.136.
2
Reşat Genç. Kaşğarlı Mahmuda göre XI yüzyılda türk dünyası. Ankara, 1977 
2
Köymen M. Alp Arslan Zamanı Selçuklu Askeri Teşkilatı. Tarih Araştırmaları Dergisi, 
C. V., Sayı 8-9, Ankara, 1970
10 
Sxem 1 :
Azərbaycan idman leksikasının tarixi inkişafını izləməkdə, 
öyrənməkdə bu əsərlərin çox mühüm əhəmiyyəti vardır. Həmin söz və 
terminlər ədəbi-nəzəri fikrin inkişafında, ədəbi dilimizin, terminolo-
giyamızın tarixində əsaslı rol oynayır, dilimizin idman terminologiyasını 
zənginləşdirir, həm də bu idman növlərinin o zamandan xalq arasında da 
geniş yayıldığını göstərir. 
Tədqiqat işinin I fəslinin üçüncü yarımbölməsində