Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

 
НЕКОТОРЫЕ ЗАМЕЧАНИЯ О РАБОТЕ
ЭЙНАЛИ БЕКА СУЛТАНОВА «ТАТАРКА» 
 
Резюме
 
В статье идет речь о достоинствах известной пьесы «Татарка», при-
надлежащей перу Эйнали бека Султанова, одного из виднейших деятелей и 
талантливого представителя Нахчыванской литературной среды, занявшего 
свое место в истории культуры и литературы Азербайджана начала XX века, 
чье творчество привлекает внимание прежде всего своей многосторонностью. 
В сущности, в этом произведении отражено желание Эйнали бека видеть 
мусульманскую женщину такой же современной, знающей свои права, с 
широким кругозором, разумной, волевой и активной, как женщины Европы. 
Комедия «Татарка», написанная на тему женского равноправия в 80-х годах 
XIX века, конечно же, являлась беспримерно смелым произведением для 
своего времени. 

---

99 
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI 
“ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” 
NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN 
ELMİ ƏSƏRLƏRİ 
2017, № 1
 
Yasemin MEYDAN 
Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu 
[e-mail]
 
AZƏRBAYCAN TARİXİ ROMANLARINDA
ŞAH İSMAYIL OBRAZI
 
 
Açar sözlər:
tarixi roman, dövlət xadimi, Səfəvilər dövləti 
Key words:
historical novel, statesman, the Safavids state 
Ключевые слова:
исторический роман, государственный деятель, госу-
дарство Сефевидов
Azərbaycanın görkəmli dövlət xadimi, qüdrətli şairi Şah İsmayıl 
Xətainin sənət anlayışı ədəbiyyat tarixində özünəməxsus yer tutur. 
Bununla yanaşı, onun bir sərkərdə və dövlət başçısı kimi fəaliyyəti də 
daim diqqət mərkəzində olmuşdur. Onun həyat və fəaliyyətini həm 
tarixçilər, həm də yazarlar həmişə diqqətdə saxlamışlar. Yavuz 
Axundlu “Azərbaycan tarixi romanı: Mərhələlər, problemlər (1930-
2000)” monoqrafiyasında bu barədə yazır: “Xalqımızın böyük oğlu, 
fədakar dövlət xadimi, qüdrətli sərkərdə və gözəl şair Şah İsmayıl 
Xətainin anadan olmasının 500 illiyi ərəfəsində nəsrimiz həmin əla-
mətdar hadisəni dörd romanla qeyd etdi. Ə.Cəfərzadənin “Bakı-1501”, 
F.Kərimzadənin “Xudafərin körpüsü” və “Çaldıran döyüşü”, Ə.Nica-
tın “Qızılbaşlar” romanları” [1, s. 254]. Bu romanlar yazıldığı vaxtlar-
dan tədqiqatçıların marağına səbəb olmuş, haqlarında müxtəlif araşdır-
malar aparılmışdır.
Şah İsmayıla həsr olunan bu romanları bir-birinə bağlayan və 
fərqləndirən cəhətlər vardır. Şübhəsiz ki, hər üç romanda ilk növbədə 
Xətainin Azərbaycan dövlətçiliyi, parçalanmış torpaqlarımızın birləş-
dirilməsi əsas yer tutur, Azərbaycan xalqının dövlətçilik uğrunda apar-
dığı mübarizələrə daha çox diqqət yetirilir.
Ə.Cəfərzadənin "Bakı-1501" romanında Şah İsmayıl Xətai xa-
rakteri, tarixi və müəllif mövzu baxımından məsələlərin müqayisəsini 

---

100 
aydın şəkildə işləmişdir. “Bakı-1501” romanında əsas etibarı ilə bö-
yük Azərbaycan hökmdarının Bakıya yürüşü təsvir olunmuşdur. Lakin 
romandakı tarixi hadisələr yalnız bununla məhdudlaşmır, Şah İsmayıl 
Xətainin hakimiyyətə gəlişi, Şirvanı alması, digər uğurları, Osmanlı 
hökmdarı Sultan Səlimlə münasibətləri, şeir yaradıcılığı, sənətkarlarla 
münasibəti və başqa məqamlar diqqət mərkəzinə gətirilir. Yəni Şah 
İsmayılın xarakterini dörd cəhətdən səciyyələndirmək istəmişdir: Sər-
kərdə, padşah, şeyx və şair.
“Bakı-1501” romanı üç hissədən ibarətdir. Birinci hissədə İs-
mayılın Bakıya gəlməsi və Şirvanı alması təsvir olunur. Bu gəlişin 
əsasında onun ailəsinin intiqamını almaq dayanır. İkinci hissədə artıq 
o, çoxlu ölkələr fəth etmiş qüdrətli hökmdar olaraq təqdim olunur. 
Üçüncü hissə Sultan Səlimlə olan münasibətlərinə və mənəvi keyfiy-
yətlərinə daha çox işıq salınır.
Romanda Şah İsmayıl Azərbaycan dövlətinin yaradıcısı kimi 
göstərilir. Onun mənfi və müsbət cəhətləri qələmə alınır. Müəllif heç 
bir tərəfgirlik etmir.
Bu əsər haqqında Cəmilə Məhərrəmova belə qənaətə gəlmişdir: 
“Tarixdən məlumdur ki, Şah İsmayıl Xətai çoxlu siyasi çəkişmələr və 
müharibələrdən keçmiş, böyük qələbələr qazanmışdır. Lakin Əzizə 
Cəfərzadə öz qəhrəmanının bu tarixi xüsusiyyətlərini əsərin mərkəzinə 
çəkməmiş, Xətainin hərbi fəaliyyətinə az yer vermişdir. İlk hissələrədə 
yazıçı siyasi çəkişmələrə müəyyən yer versə də, bunlarda gənc İsma-
yılın möhkəm iradəsini, qəhrəmanlıq hünərini, vətənpərvərlik duyğu-
larını açıb göstərməyə başlıca diqqət yetirir. Məhz bu hissələrdə oxucu 
Xətainin həm fiziki, həm də mənəvi cəhətdən mətin, ölümdən qorx-
mayan əsgər və sərkərdə, mərd bir qəhrəman kimi görür. Çətin dö-
yüşlərdə, Bakı qalasını təslim edəndə, Suraxanı atəşgədəsinə daxil 
olanda axan insan qanları gənc hökmdar İsmayılı dərindən düşündürür 
və sarsıdır. Lakin böyük vətənpərvərlik idealı – vətəni böyük və qüv-
vətli dövlət halında birləşdirmək arzusu onun tərəddüdlərindən üs-
tündür. Xətai öz vətənpərvərlik idealı ilə, ana vətənə məhəbbəti ilə, ən 
ağır döyüş səhnələrində belə rəğbət doğurur. Çünki o, siyasi fəaliy-
yətini şəxsi arzu və istəklərə yox, vətənin taleyinə, bütövlüyünə həsr 
edir, bu yolda hər dəqiqə canından keçməyə hazırdır” [2, s. 5]. 
F.Kərimzadənin "Xudafərin körpüsü" romanında Şah İsmayılın 
bədii xarakteri təhlil edilmiş, eyni ilə roman tarixi və estetik baxı-
mından araşdırılmışdır. F.Kərimzadənin "Çaldıran döyüşü" romanında 
da Şah İsmayıl Xətainin bədii fəaliyyəti, onun bir şair kimi dünya-
görüşü, bir din bilicisi olması qələmə alınmışdır. Romanda mühari-

---

101 
bənin tarixinə bədii baxış istiqamətində yeni faktlar üzə çıxarılmışdır. 
“Xudafərin körpüsü” və “Çaldıran döyüşü” romanlarında Şah İsmayı-
lın ömür və mübarizə yolu xronoloji ardıcıllıqla verilir. Yazar daha 
çox tarixi faktlara və sənədlərə istinadən Şah İsmayıl dövrünün və 
Səfəvi xanədanı tarixinin epik mənzərəsini canlandırmağa çalışır.
Fərman Kərimzadənin “Xudafərin körpüsü” romanı əslində iki 
hissəlidir. Birinci hissə “Dəmir ağacdan asılan beşik”, ikinci hissə isə 
“Uzun Həsən, Gödək Əhməd” adlanır. Bu roman dilogiyadır, yəni iki 
kitabdan ibarətdir. Birinci kitab “Xudafərin körpüsü”, ikinçi kitab 
“Çaldıran döyüşü” adı ilə məşhurdur. Əslində bu romanların əsas qəh-
rəmanı xalqdır.
F.Kərimzadə digər həmkarlarından fərqli olaraq Şah İsmayılı 
həm hökmdar, həm də şair kimi canlandırmışdır. Onun ağlının və qəh-
rəmanlığının bir-birini tamamladığı göstərilir.
Ə.Nicatın "Qızılbaşlar" romanında Şah İsmayılın real obrazı ilə 
yanaşı, müəllif xəyalının yaratdığı obraz da özünü göstərir. Buna görə 
də, əsər haqqında müxtəlif fikirlər meydana çıxmışdır. Müəllif əsəri 
yazan kimi çap etdirə bilməmiş, əsər yazılandan xeyli sonra işıq üzü 
görmüşdür. Buna görə də, müəllif təkrarən əlyazmaya müraciət etmiş, 
onu işləyib daha da təkmilləşdirmişdir. Müəllifin bu mövzuya müra-
ciət etməsinin səbəbi sovet imperiyasında milli özünəqayıdış duyğu-
sunun oyanışı və müstəqil dövlətçilik ideallarının güclənməsi ilə əla-
qəli idi. Həmin dövr millətimizin tarixində önəmli mərhələ olduğu 
kimi, Şah İsmayılın özü də Azərbaycan tarixində və ədəbiyyatında 
müstəsna xidmətləri olan şəxsiyyətlərdən biri kimi diqqəti cəlb edir.
Ə.Nicat əsərdə qızılbaş ideologiyasını elmi-publisist şəkildə de-
yil, obrazların dialoq, mükalimə və qarşılıqlı münasibətlərində aşkar-
lamışdır. Əsas diqqəti isə bu hərəkətin nəticəsi kimi, vahid Azərbay-
can dövlətinin yaranmasına yönəltmiş, Çaldıran döyüşünün türk dün-
yasına gətirdiyi faciələri və fəlakətləri əks etdirmişdir. “Qızılbaşlar” 
romanında Şah İsmayılın canlı xarakterini yaradan Əlisa Nicat onu 
vətənpərvər, mübarizə aparan, xalqın azadlığı uğrunda, əqidəsi, amalı 
yolunda bütün çətinliklərə sinə gərən bir şəxs kimi təqdim etməyə 
çalışmışdır.
Yazıçının bu səyi nəticəsiz qalmamış, roman vasitəsilə sovet 
ideologiyası çərçivəsində bədii və ictimai məfkurəyə hakim olan dur-
ğunluğu, ətaləti, cəmiyyətin özünə, tarixinə, keçmişinə olan biganəlik 
sindromunu müəyyən qədər aradan qaldırmağa nail olmuşdur. 

---

102 
Əlisa Nicat romanında diqqəti daha çox Çaldıran döyüşünə yö-
nəldir, Şah İsmayılla Sultan Səlim arasında gedən müharibənin iki 
qardaş türk xalqını parçalamağa aparan münaqişənin fəlsəfəsini açır.
Kamal Abdullanın “Yarımçıq əlyazma” romanı hər şeydən əvvəl 
Dədə Qorqud dastanı haqqında əvvəllər nəzərə çarpmayan cəhətlərin 
üzə çıxarılması ilə orijinaldır. Bəlkə də, bu roman nəzərdən qaçanların 
dilə gətirilməsi baxımından önəmli olduğu üçün seçilir. Bu əsərdə 
yazıçı sələflərindən fərqli olaraq keçmiş və bu günü bir araya gətir-
mişdir. Belə ki, XVI əsrdə yaşayan Şah İsmayıla XXI əsrdə yaşayan 
müəllifin gözü ilə baxılır. Bu əsərdəki Şah İsmayıl obrazı ilə əvvəllər 
yazılmış romanlarda yaradılmış Şah İsmayıl obrazı fərqlidir. Bu 
barədə Xəyalə Əliyevanın fikirlərinə baxaq: “Romanın digər bir his-
səsi Şah İsmayıl Xətai dövrü ilə bağlıdır. Romanda Azərbaycan tari-
xində müstəsna yeri olan Şah İsmayıl Xətai bədii obraz kimi post-
modern düşüncə tərzində yenidən işlənmişdir. Yazıçı Şah İsmayılın 
obraz olaraq mistifikasiyasını yaratmışdır. Bəzi tədqiqatçıların fikirləri 
bədii nəsrdə də öz əksini tapmış olur. Belə ki, bir sıra tədqiqatçılar 
qeyd edirlər ki, Şah İsmayıl Xətai öz oxşarını saraya gətirmişdir. Be-
ləliklə, onun barəsində belə bir mistifikasiya formalaşmışdır ki, oxşarı 
şeirlər yazmış, xəttatlıqla məşğul olmuşdur. Bu barədə geniş müzaki-
rələr, hətta mübahisəli diskussiyalar da olmuşdur. Bu kimi tarixi-bədii 
problemi Kamal Abdulla “Yarımçıq əlyazma”ya gətirmişdir. Roman-
da Ş.İ.Xətai dövrü iki yerə bölünür. Çaldıran döyüşünə qədərki və 
Çaldırandan sonrakı, görkəmli sərkərdə, cəngavər padşah obrazı və 
şair Xətai” [3, s. 34]. 
Nümunələrdən də göründüyü kimi, Azərbaycan tarixi romanla-
rında Şah İsmayıl Xətainin obrazı özünəməxsus şəkildə yaradılmışdır. 
1514-cü ildə Çaldıran döyüşü yalnız iki dövlətin, iki böyük tarixi 
şəxsiyyətin qarşıdurması deyil, bütün bir Qərbi Asiya və Şərqi Aralıq 
dənizi coğrafiyasının; Türkiyə, İran və ərəb ölkələrinin; türk, türkmən 
və fars tarixlərinin düzəlməz xəttləri bu döyüşdə hazırlanmışdır. Bu 
döyüş bir münaqişə nöqtəsidir və münaqişənin nəticələri hələ də da-
vam etməkdədir.