Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Yüklə 2,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ORTA ƏSRLƏR AZƏRBAYCAN ŞEİRİNDƏ HƏRB MÖVZUSU Açar sözlər: orta əsrlər, hərb mövzusu, ədəbiyyat, tarix, siyasət Key words: middle ages, military poetry, literature, history, policy Ключевые слова: средневековье, военная тема, литература, история, политика Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı müəyyən ictimai-siyasi çətin- liklərlə yadda qalmışdır. Baş verən tarixi proseslər mövcud ədəbiyya- tımızdan yan keçə bilməmiş, bu və ya digər şəkildə öz təsirini gös- tərmişdi. XIII əsrin əvvəllərindən başlayan ağır monqol əsarəti bir müddət ədəbiyyat, incəsənət və elmin inkişafını ləngitmişdi. Lakin işğalçılar da tarixi zərurətlə hesablaşmaya bilməzdilər. Yerli əhali ilə müqayisədə maddi və mənəvi inkişaf səviyyəsi xeyli aşağı olan monqollar azərbaycanlıları dövlət idarələrinə cəlb etməyə, onların mədəniyyət və həyat tərzini qəbul etməyə məcbur oldular. Beləliklə, monqollar nəinki Azərbaycan mədəniyyətinə və dilinə təsir göstərə bilmədilər, əksinə, özləri tezliklə assimilyasiyaya uğrayıb, yerli əha- liyə qarışdılar. Həm tarixi, həm də ədəbi-mədəni şərait qədim və orta dövrlər Azərbaycan ədəbiyyatına təsirini göstərirdi. Belə bir zamanda Azər- baycan ədəbi mühitində hərb poeziyasının hansı səpkidə formalaşması olduqca böyük maraq doğurur. Qeyd etdiyimiz kimi, XI-XII əsrlər ərəb-fars dilinin üstünlüyü, XIII əsrdən başlayaraq monqol istilası, XIV əsr Əmir Teymurun işğalçı yürüşləri xalqın mənəvi-mədəni həya- tına təsirsiz ötüşmədi. Bu tarixi şərait birbaşa ədəbi nümunələrdə öz əksini tapmalı idi. XI əsrdən Qətran Təbrizinin (1012-1088-ci illər) yaradıcılığı ilə 105 Azərbaycan poeziya məktəbi başqa bir dildən – dari dilindən istifadə etməklə yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyur. Qətran Təbrizinin müasir dövrə gəlib çatmış "Divan"ı əsas etibarilə dövrün hökmdar- larına yazılmış mədhiyyə-qəsidələrdən ibarət olsa da, bunların giriş hissələrində heyranedici təbiət təsvirləri özünə yer tapmış və Azər- baycan poeziya məktəbinin sonrakı inkişafında mühüm rol oynamış- dır. Klassik poeziyamızın qüdrətli sənətkarlarından hesab edilən Qət- ran Təbrizi yaradıcılığında hökmdarlara həsr etdiyi qəsidələrində dö- yüşə səsləyən, tərif xarakterli döyüş ab-havası yaradan nümunələr də az deyil. Qəsidələrində birbaşa döyüş səhnələri və ya hər hansı tarixi döyüşlərin təsvirinə rast gəlməsək də, sənətkarın müşahidə etdiyi, yaşadığı ictimai-tarixi mühitin kiçik işartılarını sezmək mümkündür. Məsələn, "Əbu Mənsurun mədhi"ndə də onun iştirak etdiyi döyüşlərə, savaşlarda göstərdiyi hünərə heyranlıq tərənnüm olunur. Bu nümu- nələr Əbu Mənsurun igidliyi ilə bağlı ümumi bir mənzərə yaratmış olur: Sən əmr versən, əməl etməmək olar üsyan, Sənin əməllərini hər danan olar kafər. Qılıncını yada saldıqda ruh qanla dolar, Əlindən ad çəkənin ağzı kimyaya dönər. Sənin döyüşlərinin vəsfi də igidlikdir, Səxavətindən açan bəhs, həqqi var, öyünər [1, s. 56]. Onun apardığı döyüşlərin təsvirini verməklə, sənətkar həm özü- nü, həm də şahın qiymətini qaldırmağa çalışmışdır. Qəsidələrdə döyüşlərin adı, tarixi faktlar verilməsə də, döyüş ruhu yaratmaq, eyni zamanda işğalçılıq siyasətinin daha da gücləndirilməsinə yönləndi- rilmiş tərifnamə kimi qəbul etmək mümkündür. Azərbaycanda İntibah dövrü ədəbiyyatının ilk qüdrətli nüma- yəndəsi dahi şair Xaqani Şirvanidir. O, Nizamiyə qədər ədəbiyyata güclü ictimai-humanist məzmun və yüksək sənətkarlıq gətirmişdir. Xaqani Şirvani yaradıcılığında qəsidələr önəmli yer tutmuşdur. Təbii ki, şahlara, sayılıb-seçilən insanlara həsr etdiyi mədhiyyələri heç vaxt yersiz olmayıb. İctimai-siyasi hadisələr, tarixi faktlar mədhiy- yələrin yazılmasına şərait yaradırdı. Heç bir zaman təsadüfi mədhlər sənətkarın yaradıcılığını bəzəməmişdir. Şirvanşah Mənuçöhrə, onun oğlu Axsitana, Qızıl Arslana və başqa hökmdarlara, əsilzadələrə xeyli mədhiyyələr yazılmışdır. Bu cür mədhlərdə biz şahların həyata keçir- diyi müxtəlif səpkili səfərlər, döyüşlərdən məlumat əldə bilirik. Mə- 106 sələn, "Şirvanşah Axsitanın tərifi" başlığı altında Xaqani Şirvani şahın qazandığı qələbələrin böyüklüyündən, onun şücaətindən söhbət açır. Sənətkar konkret döyüşün təsvirini vermir, apardığı döyüşlərin nəticə- sindən danışaraq, zəfərlərinin aliliyinə tərif yağdırmışdır. Yüklə 2,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|