Azərbaycan Milli
Yüklə 2,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
Ailənin tarixi forması olan böyük ailənin təşəkkülü xüsusi mülkiyyətdən meydana çıxması, ata nəslininə qərarlaşması və nəticədə qəbilə icmalarının dağılması, kənd icmalarını yaranması ilə əlaqədardır. Qan qohumluğu prinsipi ilə təşəkkül tapmış qəbilə icmalarında fərqli olaraq kənd icmalarında böyük patriaxal ailələr qonşuluq, ərazi prinsipləri ilə birləşirlər. Kənd icmaları daxilində mövcud məhsuldar qüvvələrin inikişaf səviyyəsi, təbii olaraq, ailə icmaların həcmini məhdudlaşdırırdı. Böyük ailələr müəyyən həddə çatdıqda parçalanaraq kiçik ailə icmalarına bölünürdülər. Bu yeni ailə icmaları da böyüyərək müəyyən həddə çatdıqdan sonra öz növbəsibndə dah yeni ailə icmasına bölünürdülər. [8] Azərbaycanda qəbilə icmalarını nə vaxt kənd icmaları il əvəz olunması və onların tərkbində ailə icmasını nə vaxt yaranması və dağılması tarixini dəqiq müəyyənləşdirmək mümkün deyildir. Qoşu İran və orta Asiyada ailə icmalarının dağılmasını və böyük ailələrin kiçik ailələrə parçalanmasını rus alimləri eramızın V əsrinə aid edirlər. [9] Azərbaycan etnoqrafı Q.Qeybullayev də həmin materiallara
əsaslanaraq Azərbaycanda böyük ailələrin V əsrdən başlyaraq kiçik ailələrə bölünmsəini ehtimal edirş [10] Bu fərziyyə orta əsr Azərbaycan xalq dastanlarını materialları ilə də təsdiq olunur. Dastanlarda böyük ailələr haqqında demək olar ki, heç bir məlumat verilmir və təsvir olunan ailələrin hamısı kiçik ailələrdir. Bu da təbiidir. Çünki, böyük ailələr ptriaxal-qəbilə quruluşu üçün tipik olan ailə forması hesab edilir, və ictmai icma quruluşunu dağılması nəticəsində böyük ailələr də dağılmalı idi. XIX əsrdə Azərbaycanda böyük ailələrin bərpası üçün tarixi şərait yaranır. XIX əsrin ortalarında Azərbycanda olmuş alman səyyahı A.Qaksthauzen “qalıqlar” halında mövcud olan böyük ailələr haqqında məlumat verərək yazırdı ki, ata vəfat etdikdən sonra, adət əsasında varidatın bölüşdürülməsinə icazə verilməsinə baxmayaraq, çox vaxt qardaşlar ailənin təsərrüfatına birgə sahiblik etməkdə davam edirdilər. [11] XIX əsrdə Azərbayucanda ailə icmasını bərpası Rusiya imperisyasında çar hökümətinin kənd icmalarının (cəmiyyətlərinin) bərpası üçün göstərdiyi qayğı ilə bağlı idi. Kənd cəmiyyətləri haqqında hazırlanmış əsasnaməyə uyğun olaraq vergilər kənd əhalisini sayına görə deyil, kənddəki “tüsütlərin”, yəni aliə təsərrüfatlarının sayına görə müəyyən edilirdi. Vergilərin ödənilməsi üçün cavabdeh olan kənd cəmiyyətləri böyük ailələrin kiçik ailələrə parçalanmasınıı qarşısını almağa çalışırdılar. Çünki hər bir yeni ailənin meydana gəlməsi icmanın ödəməli olduğu ümumi verginin artmasına səbəb ola bilərdi. Kənd cəmiyyətləri daxilində böyük ailələrin saxlanmasında həmin ailələrin özlərini də maraqları vardır. İcma torpaqlarında birgə istifadə qaydalarına görə əkin yerləri və biçənəklər vaxtaşırı olaraq icma üzvləri arasında bölüşdürülürdü. Pay torpaqların əkib becərmək üçün müəyyən miqdarda işçi qüvvəsi, qoşqu heyvanları, toxum və əmək alətləri tələb olunurdu. Kiçik ailələrin belə imkanları az olduğundan çox vaxt öz pay torpaqlarını əkib-becərməyə gücləri çatmırdı. Kifayət qədər işçi qüvvəsi, qoşqu heyvanı, toxum və əmək alətlərinə malik olan böyük ailələr də isə qardaşlar pay torpaqlarını birgə səy ilə əkib— becərə bilirdilər. XIX əsrin ikinici yarısı -XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan kəndini məişətini tədqiq etmiş müəlliflər Qazax, İrəvan, Naxçıvan,
Gəncə, Qarabağ, Şəki, Şirban, Muğan, Quba, Bakı və Lənkəran bölgələrində, həmçinin Gürcüstanın və Dağıstanın azərbaycanlılar yaşayan bölgələrində böyük ailələrin mövcud olması haqqında məlumat verir və qeyd edirdilər ki, ailənin başısı vəfat etdikdən sonra da varidat ailə üzvlərinin ümumi istifadəsində qalırdı. Ailə əmlakının bölüşdürülməsi nadir hallarda baş verirdi. XIX əsrin ikinci yarısı XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda böyük ailələrin yaranması tarixən mövcud olmuş ənənəvi yolla, yəni ailə icmalarının müəyyən həddə qədər böyüyərək, nisbətən kiçik ailə icmalarına parçlanması yol ilə baş vermirdi. Əkisnə bu dövrə Azərbaycanın böyük ailələrin əksəriyyəti ictimai-iqtisadi şəraitlə əlaqədar olaraq qardaşlarını azsaylı kiçik ailərinin bir qimsinin müəyyən müddət, əsasən atalarının sağlığında bir yerdə yaşamaları nəticəsində təşəkkül tapırdı. Adətən, belə ailələr ailə başçısını vəfatından sonra kiçik ailələrə parçalanırdı və ailə icmaları dağılırdı. XIX əsrin sonu XX əsrin əvəllərində Azərbaycanda mövcud olan ailə icmalarının necə adlanması haqqında qaynaqlarda heç bir məlumat olmadığı kimi, Azərbaycan entoqrafiya elmində də dəqiq və vahid fikri yoxdur. Etnoqrafik ədəbiyyatda böyük ailə mənasında “külfət”, “bir çətən”, “xizan”, “arxa” və s. ifadələr işlədilir. Əslində isə xalq arasında işlədilən bu ifadələr sadəcə “ailə” anlayışının sinonimləri olub, dilimizə Azərbayucan xalqının etnogenezi prosesində iştirak etmiş soy və xalqların dillərindən keçmişdir. Böyük ailə üçün 11 nəfərdən ailə üzvünü olmasın meyar götürən Q.Qeybullayev XIX əsrin sonunda Azərbaycanı əksər bölgələrini əhatə edən Bakı və Yelizavetpol quberniyalarına 25283 böyük ailənin olduğu qənaətinə gəlmişdir. [12] Əlbəttə ailə üzvlərnin sayının çoxluğu böyük ailələrin səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biridir. Azərbaycanda daha çox böyük üzvü olan ailələr haqqında məlumat vardır. Etnoqraf Q.Qaraqaşlı XIX əsrin əvvllərində Qazax qəzasında hər birinin 30-40 nəfər üzvü olan böyük
Yüklə 2,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|