Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
114 ətrafında Yelizavettal koloniyasını yaratmış, sonralar Terek çayının şimal sahilinə köçməyə məcbur olmuşlar. Alman tədqiqatçıların məlumatına görə Hofnunqsfeld koloniyası Bessarabiyadan köçüb gəlmiş lüteranlar və reformotorlar tərəfindən salınmışdır və Xasavyurtun 9 kilometrliyində yerləşirdi. 75 Bütün bu söylənilənlərdən belə nəticə çıxarmaq olar ki, Terek vilayətində Hofnunqfeld adında iki koloniya mövcud olmuşdur ki, bu da müəyyən bir ərazinin toponimikasında rast gəlinən haldır. Beləliklə, kolonistlərin «törəmə» koloniyalardan «ana» koloniyalara geri qayıtması, iqlim şəraitinin yaratdığı və sosial xarakterli problemlərlə bağlı, epizodik hallarda yerli əhali ilə münasibətlərin korlanması və sair səbəblərdən Terek vilayətinin alman kolonistlərinin üfüqi və şaquli mobilliyi vilayətdə movcud olan koloniyaların dəqiq sayı haqqında fikir söyləməyə imkan vermir. XIX əsrin 60-cı illərindən Terek vilayətində alman koloniyalarının yaranmağa başladığını və XX əsrin əvvəllərində də bu prosesin davam etdiyini nəzərə alaraq və apardığımız araşdırmaların nəticələrinə əsaslanaraq deyə bilərik ki, 1914-cü ilə qədərki dövrdə vilayətdə təqribən 50 alman koloniyası və xutoru mövcud olmuşdur. Qafqazın başqa regionlarından fərqli olaraq, Don Hərbi Dairəsində alman koloniyalarının yaranma prosesi nisbətən gec — 1870-ci illərdə başlamışdı ki, bu da Don Hərbi Dairəsinin yaranma tarixinin spesifikliyi və bu ərazidə mövcud olan torpaq mülkiyyət formasının xüsusiyyətləri ilə izah olunur. Hələ qədimdən müxtəlif türk dövlətlərinə məxsus olan Don ərazisi XVIII əsrdən tədricən Rusiya tərəfindən işğal olundu. Əhalisiz qalan bu geniş ərazi yarım hərbçi silk-kazaklar tərəfindən idarə olunurdu. Tezliklə burada Don Hərbi Dairəsi yaradıldı. Ərazinin müdafiəsi ilə məşğul olan Don kazakları, həmçinin təsərrüfat həyatı ilə də məşğul olurdular. Don ərazisində torpaq xəzinəyə məxsus idi. Lakin torpaqdan istifadə hüququ Don Hərbi Dairəsinə verilmişdi və bütün torpaqlar Hərbi qulluq prinsipi əsas götürülərək kazak ailələri arasında bölüşdürülmüşdü. Kazak torpaq payını satmaq və yaxud kiməsə bağışlamaq hüququndan məhrum idi. Əgər kazak öz qüvvəsi ilə torpağı əkib-becərə bilmirsə, onu yalnız icarəyə verə bilərdi. 1835-ci ildə «Don Hərbi Dairəsi haqqında Əsasnamə» qəbul edildi 76 . Bu əsasnaməyə görə Don ərazisində torpaqlar zadəganların şəxsi mülkiyyətinə verilirdi. Zadəgan öz torpaq sahəsini yalnız kazak silkindən olan şəxslərə sata bilərdi. Beləliklə, görürük ki, Don Hərbi Dairəsində torpaqların, nəinki əcnəbilərə, hətta yerli rus kəndlilərinə, mülkədarlarına satışı üçün süni maneələr yaradılmışdı. Bu səbəbdən XIX əsrin 70-ci illərinə qədər Don ərazisində heç bir əcnəbi, o cümlədən alman koloniyası yaranmamışdı. 1860—1870-ci illərdə Rusiyada aparılan islahatlar, xüsusən də aqrar islahat Don Hərbi Dairəsində torpaqdan istifadə sistemində inqilabi dəyişikliklərə gətirdi — torpaq azad şəkildə alqı-satqı obyektinə çevrildi. Don vilayəti əkinəyararlı torpaq sahələrinə görə Rusiyanın ən əhəmiyyətli quberniyalarından biri idi. Burada hər adambaşına 7,1 des. əkinəyararlı torpaq 115 sahəsi düşürdü. XVIII əsrin sonu - XIX əsrin əvvəlləri ilə müqayisədə bu göstərici nisbətən aşağı düşmüşdü, lakin bununla bərabər baxdığımız dövrdə qonşu quberniyalar ilə müqayisədə bu rəqəm kiçik deyildi. Nəzərə alaq ki, Yekaterinoslav quberniyasında adambaşına 3,8 des., Voronej quberniyasında isə cəmi 2,2 des. əkinə yararlı torpaq sahəsi düşürdü 77 . Həm ölkədaxili, həm də xarici bazarlarda kənd təsərrüfatı məhsullarına və ilk növbədə buğdaya tələbatın artması kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan iş adamlarını istehsalı genişləndirməyə, müvafiq olaraq yeni-yeni torpaq sahələri əldə etməyə sövq edirdi. Torpaq bazarı müxtəlif yollarla formalaşırdı və onlardan ən başlıcası zadəgan torpaqlarının satışa çıxarılması idi. 1868-ci il qanununa görə bütün Rusiya zadəganlarına öz torpaq mülklərindən istədikləri kimi istifadə etmək hüququ verildi. Bir çox zadəganlar, əsasən də kiçik mülk sahibləri və yeni iqtisadi şəraitə uyğunlaşa bilməyənlər müflisləşir və öz torpaq sahələrini satmağa məcbur olurdular. Bu proses 1873-1882-ci illərdə daha intensiv gedirdi. Bir faktı qeyd edək ki, bu dövr ərzində satışa çıxarılan torpaqların 70%-i zadəganlara məxsus olmuşdu 78 . Torpaq bazarında satılan sahələrin əhəmiyyətli hissəsi kəndli torpaqları idi. 1861-ci il 19 fevral Əsasnaməsinə görə şəxsi azadlıq qazanmış kəndlilər Kəndli Torpaq bankının maliyyə yardımı vasitəsilə pay torpaqlarını və mükəlləfiyyətlərini satın aldıqdan sonra hökumətdən aldıqları ssudanı və onun faizini qaytara bilməyərək müflisləşirdilər. Artıq 1870-ci illərin sonunda bir çox kəndlilər öz pay torpaqlarını satmağa məcbur olmuşdular. Kolonistlərin hüquqi savadsızlığı və sosial müdafiəsizliyi şəraitində torpağın şəxsi mülkiyyətə alınmasının ən optimal forması kollektiv forma idi. Torpaq sahəsi bir neçə zəngin kolonistin maliyyə vəsaiti hesabına alınır və gələcəkdə bu ərazidə koloniya meydana gəlirdi. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, 1871-ci il qanununa görə «kolonist» statusu, II Yekaterina və I Aleksandr tərəfindən onlara verilən bütün imtiyazlar ləğv edilmişdi. Bu səbəbdən artıq 1870- ci illərdən sonra yaranan alman məskənləri çox hallarda «koloniya» yox, «məskən» və yaxud «kənd» kimi adlandırılmışdı. Baxdığımız dövrə aid tarixi mənbələrdə həm «koloniya» həm də «məskən» anlayışlarına rast gəlinir 70 və bunun da səbəbi «koloniya» anlayışının ictimai fikirdə dərin iz salması idi. Buna görə alman yaşayış məntəqələrinə XIX əsrin 70-ci illərindən həm «koloniya», həm də «məskən» kimi müraciətlər olunmuşdur və bu ənənə bizim tədqiqatımızda da davam etdirilir. Coğrafi cəhətdən alman koloniyaları Don Hərbi ərazisində bərabər paylanmamışdır. Alman koloniyalarının ən çox yayıldığı ərazilər Mius (Taqanroq) və Donetsk dairələri idi ki, bu da adı çəkilən dairələrdə kazak hərbi təsərrüfatlarına nisbətən kəndli torpaq sahibliyinin daha çox yayılması ilə izah oluna bilər — «kəndli» dairələrində torpağın alqı-satqı əməliyyatları daha sərbəst aparıldığından alman kolonistləri bu dairələrə daha çox maraq göstərirdilər. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|