Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi folklor ġnstġtutu
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
66 Qəhrəmanın o dünyada rast gəldiyi heyvanların yeməyi tərsinə qoyulur. Atın qabağına ət, quşun qabağına ot, aslanın qabağına dən qoyulur (11, 236; 15, 45). Qəhrəman öz dünya- sının etikasının daşıyıcısı olaraq xaotik vəziyyəti aradan qal- dırır. Qəhrəmanın bu fəaliyyəti ancaq sehrli nağıl daxilində yaranmışdır və arxaik hesab oluna bilməz. Buraya sehrli nağıl qəhrəmanlarının o dünyada apardığı başqa “mədəni tədbirlər” də aid oluna bilər. Açıq qapını örtmək, örtülü qapını açmaq, açıq xalçanı bükmək, bükülü xalçanı açmaq və s. (10, 50- 141). “Küp qarısı” nağılında mövcud olan demonik varlıqla- rın adları da bu baxımdan maraqlıdır: adı ərsiz, özü ərli, adı ərli, özü ərsiz; adı var, özü yox, özü var, adı yox; kəbinsiz ər (12, 181-194). Göründüyü kimi, tərsinəlik konsepsiyası folk- lorda son dərəcə müxtəlif şəkildə təzahür edir. İronik qəhrə- manın hiyləgərcəsinə adi dünyaya məxsus davranış qaydasını bilməməsi də bununla bağlıdır. İronik hiyləgərdən fərqli ola- raq ironik axmaq surətləri sözün əsl mənasında adi dünyaya məxsus anlayışları bilmir. “Ustacan Əhməd” nağılında qəhrə- man qırx milçək, iki siçan öldürüb özünü qırx əjdaha, iki pə- ləng öldürən pəhləvan kimi qələmə verir. Qəhrəmanın bu davranışını hiyləgərlik kimi izah etmək olardı. Ancaq oxşar səciyyəli başqa bir hərəkətində qəhrəman özünü başqa dünya- ya məxsus adam kimi göstərir. O, döyüşdən əvvəl padşahın il- xısından at seçir. Çəlimsiz atı yava at bildiyi üçün onu min- məyi qərara alır. Qəhrəmanın bu hərəkəti əsl qəhrəmanlıq kimi yozulur. Ona görə ki, çəlimsiz atın yel atı olması hamıya bəllidir (11, 125-130). Qeyd edək ki, çəlimsiz atın mifik mən- şəli olması təsəvvürü arxaik inamlara söykənir. Altay-yakut inamlarına görə, zahirən eybəcər olan atlar adi atla o dünyaya məxsus olan atın cütləşməsindən yaranır (48, 29). İronik qəh- rəmandan fərqli olaraq ciddi qəhrəman çəlimsiz atı yaxşı at hesab edərək bu atı seçir. “Alpamşa və cəsur Sanduqaç” adlı 67 tatar nağılında Alpamşa və Sanduqaç özlərinə çəlimsiz və zahirən sakit at seçirlər (173, 147-148). Buradan aydın şəkildə görünür ki, qəhrəman adi dünyaya məxsus anlayışları bilmir. İronik qəhrəmanın adi dünyaya məxsus anlayışları bil- məməsi satirik məişət nağıllarında sistem təşkil edərək qəhrə- manların əsas səciyyəvi xüsusiyyəti kimi özünü göstərir. “Də- lisov arvad” nağılında arvad qızıl tapır. Əri məsləhət görür ki, qızılı ramazan gələndə xərcləyərlər. Arvad Ramazan bayramı- nı Ramazan adlı şəxslə qarışıq salaraq qızılı Ramazana verir. Başqa bir epizodda isə arvad ərinin “qapı-bacadan muğayat ol” məsləhətini metaforik anlamda deyil, birbaşa qavrayır, evin qapı-pəncərəsini kürəyinə sarıyıb ərinin arxasınca gedir (10, 174-176). “Hillilimnən Güllülüm”ün nağılında ironik qəhrəmanın davranışı yerinə düşmür (10, 174-176). Mətndə bu vəziyyətin qəhrəmanın huşsuzluğu ilə əlaqələndirilməsi sonrakı motivləşmə ilə izah olunur. “Keçəllə qazının nağı- lı”nda da ironik səciyyə bu məntiqdən yaranır. Nağılda keçəl qarının tapşırıqlarını tərsinə yerinə yetirir. Daha dəqiq desək, qazının tapşırıqlarını məcazi mənada qavrayır. “Get, o buzo- vun qulağını çək, gətir bura” və ya “Qatırın qulağını hayla, gətir bura” tapşırığını “buzovun qulağını çıxartmaq”, “qatırın başını kəsmək” mənasında başa düşür. Qeyd olunan epizodlarda qəhrəmanın ironikliyi eyni prinsip əsasında qurulur. Sehrli nağılda at zahiri görkəminə görə birbaşa, burada isə birbaşa verilən tapşırıq məcazi məna- da qavranılır. Türk xalqlarının folklorunda axmaq surətinin səciyyə- sini E.D.Tursunov ətraflı araşdırmışdır. Müəllif bu surətin mənşəyi və mahiyyəti barəsində dəyərli fikirlər söyləmişdir. Ancaq bütövlükdə götürəndə onun bu surət haqqındakı fikir- ləri ziddiyyətlidir. Müəllif bir tərəfdən məsələnin mahiyyətini düzgün təhlil edərək yazır: “... ciddi yanaşılsa, bu, (axmaq su- 68 rəti – Ə.Ə.) heç qəhrəman tipi deyil, onun əsas təsvir üsulla- rından biridir ki, müxtəlif folklor janrlarında özünü müxtəlif şəkildə göstərir: qəhrəmanlıq eposunda bu üsul daha çox öz əksini tapıb (qəhrəman qəsdən öz görkəmini dəyişir), sehrli nağılda bir az aydın (qəhrəman öz həqiqi simasını açır, bir- başa deyilmir: bu, onun fəaliyyəti zəminində, özünün əsl gü- cünü göstərmək zərurəti yarandıqda aşkar olur), məişət nağı- lında janrın daha ekspressiv eyniliyi kimi bu üsul personajla- rın bəxtsiz qəhrəman haqqında uydurulmuş əsas tipinin for- malaşmasına kömək edir (183, 154). Araşdırıcı sinxronik as- pektdə məsələnin mahiyyətini tamamilə düzgün izah edir. Ancaq müəllifin bu oxşarlığı müəyyən təhkiyə forması kimi əlaqələndirməsi ilə razılaşmaq olmaz. Onun fikrinə görə, bu oxşarlığın səbəbi arxaik məişət hekayələri ilə bağlıdır. Bu he- kayələrdə qəhrəman o dünya varlıqlarının simasını və əxla- qını (axmaq kimi görünür) qəbul edir ki, o dünya varlıqlarını duyuq salmasın. Araşdırıcı göstərir ki, bu məişət hekayələ- rinin müəyyən hissəsi qəhrəmanlıq dastanlarına, sehrli və məişət nağıllarına daxil olmuş, onlardan bəziləri isə müstəqil şəkildə yaşamaqda davam etmişdir (183, 155). Öncə qeyd edək ki, müxtəlif folklor janrlarında qəhrə- manın oxşar hərəkətlərini müəyyən təhkiyə formasının bu janrlara daxil olması kimi izah etmək məsələyə diaxronik mü- nasibətdən irəli gəlir. Ancaq diaxronik münasibət belə bir suala cavab verə bilmir. Niyə müəllifin bəhs etdiyi məişət he- kayələri həm qəhrəmanlıq dastanlarına, həm sehrli və məişət nağıllarına daxil olur, həm də müstəqil şəkildə mövcud ol- maqda davam edir? Müxtəlif folklor janrlarında (nağıl və das- tanlarda) qəhrəmanların oxşar səciyyəsini süjetin təbiətinə xas olan bir qanun kimi götürmək olmazmı? Bu zaman sehrli və satirik məişət nağıllarında axmaq surəti, müəllifin göstərdiyi kimi, sehrli nağıllarda və qəhrəmanlıq dastanlarında qəhrəma- Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|