Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi folklor ġnstġtutu
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
90 şişirdilir. Məsələn, “Qaraqaşın nağılı”nda qəhrəman döyüşdən əvvəl beş pud düyünün xörəyini tələb edir (7, 26). “Kəl Həsə- nin nağılı”nda isə qəhrəman döyüşdən əvvəl yeddi qazan aş yeyir (7, 193). Qəhrəmanın qeyri-adi bədən ölçüsünə malik olmasını ona gətirilən adi atların belinin sındırılmasında da görmək olar. Bahadırın qeyri-adi fiziki gücü və bədən ölçüsü ilə atının döyüş paltarının (“yaraq-əsləhə”) və silahlarının qeyri-adiliyi paralelləşdirilir. Bahadır ona gətirilən adi atı qəbul etmədiyi kimi, adi döyüş paltarlarını da qəbul etmir. “Beçə dərviş” nağılında Beçə dərvişə gətirilən adi döyüş paltarları onun bədənində davam gətirmir. Qəhrəman bir dəfə döyüş pal- tarını geyməklə onu cırır. Axırda ona Firəng padşahının ba- ğışladığı üç pud ağırlığında polad qılınc verilir (7, 140-141). “Kəl Həsənin nağılı”nda padşah yetmiş pud poladdan Kəl Həsən üçün paltar, qılınc, qalxan döydürür (7, 193). “Reyhanın nağılı”nda Ayğır Həsən dəmirçi dükanına gəlib bir dağ boyda başı olan gürz qayırtdırır (9, 182). “Uşaq pəhləvan” nağılında isə qəhrəman padşahın babasından qalma, iki pəhləvanın güclə gətirdiyi qılıncı götürür (10, 132). “Simanın nağılı”nda Simana atı və yaraq-əsləhəni Simurq quşu verir. O, bir qaladan Siman üçün bir dəstə pəhləvan paltarı, on arşın uzunluğunda qılınc, yeddi dəyirman daşı ağırlığında bir gürz götürür (7, 197). Bahadırın fiziki gücü hüdudsuzdur. Bir çox hallarda baha- dırın fiziki gücü onun vuruşduğu pəhləvanların qeyri-adi fiziki gücü ilə paralelləşdirilir və bahadırın fiziki gücdə qəhrəmandan güclü olması göstərilir. Məsələn, “Reyhanın nağılı”nda Ayğır Həsən qolunda dəyirman daşı ceyranı qovub tutan Cahangeşi, təzə dağı yerindən götürüb köhnə dağın üstünə qoyan Fəzahiri məğlub edir (9, 153). Yaxud da “Beçə dərviş” nağılında Beçə dərviş hər dəfə daha güclü qəhrəmanı məğlub edir. Döyüşün bir neçə dəfə təkrarı və hər dəfə qəhrəmanın əvvəl vuruşduğu pəh- ləvanlardan daha güclüsünü məğlub etməsi məhz bahadırın gü- 91 cünün intəhasızlığını göstərmək üçündür. “Simanın nağılı”nda qəhrəmanın fiziki gücünü nümayiş etdirmək üçün sərgüzəşt formasından istifadə olunur. Qəhrəman hətta səbəbsiz yerə divlərlə vuruşur. Sanki o, fiziki gücünün hüdudlarını yoxlamaq istəyir. Bəzən isə bahadırın qeyri-adi gücü yumoristik boyalarla verilir. Məsələn, “Şirzad” nağılında bahadır dərvişi götürüb yerə atır. Dərviş yeddi illik yol gedir, axırda anasının qucağına düşür (8, 142) və s. “Tumar pəhləvan” nağılında Tumar pəhlə- van hətta demonik boyalarla təqdim olunur. Məsələn, o, demo- nik varlıqlar kimi qalaçada yaşayır. Tumar pəhləvanın qalaça- dan əlini uzadaraq Pəri xanımı qalaçaya qaldırması demonik personajlar üçün xarakterikdir. Məsələn, “Qızıl qoç” nağılında bir əl qalaçadan uzanaraq Məliklə Keçəli atdan düşürür. Lakin onlar əlin sahibini görmürlər (10, 48). Tumar pəhləvan zalımlıq xarakteri ilə də digər qəhrəmanlardan fərqlənir. O, düşmənçilik etdiyi padşahın qızını gətirib quyuya salır və ona yemək üçün insan başı atır. Bundan başqa, Tumar pəhləvan qızı ayı ilə “başbir” edir və uşağın başını kəsib ətini anasına yedirdir. Qəhrəmanın zalımlıq xarakteri digər Azərbaycan nağıllarında müşahidə olunmur. Bahadır əksər hallarda sosial ədalət uğrunda mübarizə aparır. Qeyd edək ki, qəhrəmanın zalımlığı başqırd nağılında da mövcuddur (133, 70). Bahadırın demonik boyalarla verilməsi epik təhkiyənin ən arxaik xüsusiyyətlərindəndir. Məsələn, ruhun müəyyən əş- yalarda, quşda, heyvanda olması motivi həm bahadır, həm də demonik surətlər üçün xarakterikdir. Lakin bahadırın ruhunun özündən kənarda olması motivi artıq tamamilə aradan çıxmaq üzrədir. Bunun əksinə olaraq, demonik obrazların ruhunun kənarda olması daha tez-tez özünü göstərir və demonik işarə- lərdən biri kimi realizə olunur. Bu, onunla bağlıdır ki, ruhun kənarda, daha dəqiq desək, müəyyən əşyalarda və ya heyvan- da əksi haqqında animistik təsəvvürlər aradan qalxdıqca 92 ruhun kənarda mövcudluğu demonik nişanəyə çevrilir. Artıq bahadırın deyil, məhz demonun ruhu müəyyən əşya və hey- vanlarda əks olunur. Bu münasibətlə R.S.Lipetsin türk-mon- qol xalqlarının eposunda müşahidə etdiyi aşağıdakı fikir ma- raqlıdır: “Daha çox bahadırın düşmənləri olan divlərə aid edilmiş ayrı-ayrı arxaik xüsusiyyətlər onun öz simasında da qismən saxlanmışdır” (124, 35). Qeyri-adi fiziki gücə malik olmasına baxmayaraq, baha- dır bəzən demonik varlıqlarla mübarizə aparmaq üçün qılın- cın, oxun magik gücünə möhtac olur. Bəzi nağıllarda qəhrə- mana demonik varlıqlarla mübarizə aparmaq üçün möcüzəli şəxs ayrıca qılınc verir. Belə qılınc magik xarakterə malikdir. “Təpəgöz” nağılında şir İsgəndərə poladı şir südündən yoğ- rulan qılınc verir. Qəhrəman Təpəgözün mağarasına girərək şirin ona verdiyi qılıncı Təpəgözün mağarasında olan oxa tu- tur. Bundan sonra ox tilsimdən düşür. Qəhrəman yalnız bu oxla Təpəgözü öldürə bilər (15, 197). Bu motivdə ox Təpəgö- zün ruhunu simvolizə edir. Qəhrəman Təpəgözü öldürmək üçün əvvəlcə onun ruhunu özünə tabe etməlidir (Müqayisə et: divi öldürmək üçün onun ruhu olan göyərçinin tutulması). Di- vin ruhunu tutmaq üçün isə ancaq magik qaydanı düzgün ye- rinə yetirmək lazımdır. Nağılda Təpəgözün ruhunu tutmaq üçün “oxşarı oxşar” magik prinsipindən istifadə olunur. Təpə- gözün ruhunu adi qılınc deyil, yalnız magik təbiətə malik olan qılınc tuta bilər. Demonun ruhunun magik yolla tutulması “Al dərviş” nağılında nisbətən açıq şəkildə ifadə olunur. Bu nağıl- da divin ruhunun olduğu çubuğu tutmaq üçün sözün magik gücündən istifadə olunur. Div qəhrəmanın əlində çubuğu gö- rən kimi ona yalvarır ki, çubuğu versin. Lakin qəhrəman çu- buğu divin əsir etdiyi qıza (Qırxbirçəyə) verir. Çubuq Qırx- birçəyin əlində qılınca çevrilir və divi iki hissəyə bölür (21, 202). “Kitabi-Dədə Qorqud”da Basat qılıncın asıldığı zənciri Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|