Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi folklor ġnstġtutu
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
81 olur. Uşaq doğulmazdan öncə bağban onu padşaha verməyə boyun olur. Uşaq eybəcər doğulduğundan padşah uşağı öldür- məyi əmr edir. Padşahın adamları uşağı öldürmürlər. Uşağı Simurq quşu böyüdür. O, güclü bir cəngavər olur, böyük qəh - rəmanlıqlar göstərir və padşahı öldürür (7, 32-60). Arxaik cəmiyyətlərdə eybəcər doğulan uşaqlar sakral dünya ilə əlaqələndirilir və bu səbəbdən də sakral dünyanın cə- miyyətə (qəbilə və dövlət başçısına) göndərəcəyi bəlanın sim- volu hesab edilir. Ona görə də arxaik cəmiyyətdə belə uşaqlar öldürülmüşdür. “Simanın nağılı”nda bu etnoqrafik fakt öz ək- sini tapır. Ancaq bu inam nağılda bədii təfəkkür qanunlarına uyğun gerçəkləşir və demək olar ki, inamı tamamilə tərs şəkil- də əks etdirir. Belə ki, burada tarixən öldürülən öldürənə çev- rilir. Başqa şəkildə desək, simvol fəaliyyətə gətirilərək gerçək- ləşdirilir. Bu ideya “Qəhrəman” nağılında da mövcuddur. Pad- şah yuxuda görür ki, nökəri onun gilas bağını dağıdır. Mü- nəccim yuxunu yozaraq bildirir ki, döşündə tük olan bir kimsə onu öldürəcək. Haqqında xəbər verilən kəs onun nökəridir. Yu- xunun yozulmasından aydın olduğu kimi, o, qeyri-adi nişanə- lidir. Onun döşündəki xaldan topuğunadək iki tük uzanır. “Si- manın nağılı”ndan fərqli olaraq bu nağılda nişanəli olub padşah üçün təhlükəli olan qəhrəman artıq yetkinlik yaşındadır. “Nardan qız” nağılında bu ideyanın fərqli variantı əks olunur. Padşah yuxuda görür ki, göydən bir mələk enib onun di- zinin üstündə oturdu və padşaha bir şillə vurub getdi. Münəccim yuxunu yozaraq bildirir ki, məmləkətdə doğulacaq bir qız onu öldürəcək. Vəzirin məsləhəti ilə padşah yeni doğulan qız uşaqla- rını öldürtdürür. Vəzirin bazardan aldığı sandığın içərisindən bir nar çıxır. Nar vəzirin əlindən düşüb gözəl bir qıza çevrilir. Qız böyüdükdən sonra, həqiqətən də, padşahı öldürür (7, 174-187). Göründüyü kimi, nağılda qəhrəman doğulmur, o, nardan qıza çevrilir. Qəhrəmanın nardan qıza çevrilməsini padşahın yuxu- 82 suna girən mələyin nara çevrilərək cəmiyyətə gəlməsi kimi açıq- lamaq olar. Qeyd edək ki, çevrilmə sehrli nağıllarda personajın başqa məkana keçməsinin mümkün formalarından biridir. Məsələn, sehrli nağıllarda o dünyadan gətirilən nar qıza çevrilir, yaxud da o dünyaya gedən qəhrəman quşa, ceyrana və s. çevri- lir. Bu qanunauyğunluqdan aydın olur ki, nardan qıza çevrilən qəhrəman başqa məkana aiddir. (Atasının qızı nara çevirərək sandığa qoymasını sonrakı motivləşmə kimi qəbul etmək lazım- dır). Bu məkan haqqında yuxuda aydın xəbər verilir. Deməli, mələk sakral dünyanın hökmünü yerinə yetirmək üçün nara çevrilərək cəmiyyətə gəlir və burada insana çevrilir. Buradan da nardan qıza çevrilmənin yenidən doğulma kimi qavranılması ideyası meydana çıxır. Bu yöndə sandığın freydist -anlayışı maraq doğurur. Həmin anlayışa görə, sandıq qadın bətnini simvolizə edir. Beləliklə, nara çevrilərək sandığa daxil olmanı təzədən doğulmaq üçün qadın bətninə girmə (bu isə ölümdür), sandıqdan çıxaraq qıza çevrilməni isə yenidən doğulma (yeni keyfiyyətdə, yəni insan tək) kimi açıqlamaq olar. AA 516 və 301 süjet tiplərinin özünəməxsus kontamina- siyasından ibarət olan “Al dərviş” nağılında qəhrəmanlar bir vaxtda (müxtəlif ailələrdə) doğulurlar. Qəhrəmanların bir vaxt- da doğulması, əsasən, sehrli nağıllar üçün xarakterikdir. Bu motiv AA 516 süjet tipinə daxil olan “Məlik Məmməd və Mə- lik Əhməd”, “Pəri xanımın nağılı” və s. nağıllarda da vardır: dərviş (və ya abid) padşaha bir alma verib (bir sıra hallarda alma haqqında yuxuda xəbər verilir) ona məsləhət görür ki, al- manın yarısını özündə saxlasın, yarısını isə kasıb bir kişiyə (və ya vəzirinə) versin; almanı arvadları ilə birlikdə yesinlər; alma- dan doğulacaq uşaqları bir yerdə böyütsünlər (8, 227; 11, 209). Bu motiv “Babayi-əmir” nağılında özünü fərqli şəkildə gös- tərir. Burada münəccim kitaba baxıb gələcəkdə doğulacaq üç uşaq haqqında padşaha xəbər verir. Uşaqlar ayrı-ayrı ailələrdə 83 bir gündə doğulurlar. Padşah uşaqları pulla valideynlərindən alıb saxlatdırır (12, 40-41). “Al dərviş” nağılında isə dərviş padşaha bir alma verib ona məsləhət görür ki, almanı yarıya bölüb arvadı ilə yesin. Bu almadan onların övladı olacaq. Eyni zamanda padşaha bildirir ki, öz övladı ilə bir vaxtda dünyaya gələn uşağı da alıb onları bir yerdə böyütsünlər (21, 198-199). “Al dərviş” eləcə də yuxarıda xatırlatdığımız AA 516 nömrəli nağıllarla “Babayi-əmir” arasındakı fərq ondadır ki, axırıncı nağılda bir vaxtda doğulan yad uşaqlar, birincilərdə isə padşahın öz övladı ilə bir vaxtda doğulan uşaq alınıb saxlanır. Araşdırma göstərir ki, bir gündə doğulan qəhrəmanlar əkiz qəhrəmanlardır. Bəlli olduğu kimi, dünya inam və adətlə- rində əkizlərə iki baxış olmuşdur; ya əkizlərdən biri (və ya hər ikisi) öldürülmüş, ya da sakrallaşdırılaraq onlara ayrıca status verilmişdir. Bir çox türk xalqlarında əkizlərə ikinci münasibət özünü göstərir. Uşaqların əkiz olması o dünyaya məxsus var- lıqlarla əlaqələndirilir. Buna görə də əkizlər sakral semantika daşıyır. Bu səbəbdən də bir sıra mərasimlərin icrasını əkizlər yerinə yetirir (154, 275). Ancaq əkiz qəhrəmanların nağıllarda ayrı-ayrı ailələrdə doğulması əkizlərlə bağlı başqa bir inam və adətlə bağlıdır. Məsələ bundadır ki, bir sıra türk xalqlarında əkizlərin eyni ailədə saxlanması təhlükəli sayılır. Ona görə də əkizlərdən biri başqa ailəyə verilir (154, 273-275; 190, 191; 112, 36). Buradan belə fikir söyləmək olar ki, əkizlik qeyri- adi hadisə kimi qəbul edilir və bu qeyri-adilik manipulyasiya yolu ilə adiləşdirilir. Bu ideya nağıllarda poetik düşüncənin qanunları səviyyəsindədir. Mərasimdə əkizlər ayrılır, nağıllar- da isə ayrı-ayrı ailələrdə doğulub birləşdirilir. Deməli, məra- simdə əkizlər doğulandan sonra manipulyasiya olunursa, na- ğıllarda öncə manipulyasiya olunur. Bununla bağlı olaraq bir faktı da xatırlatmaq istərdik. “Babayi-əmir” və “Al dərviş” nağıllarında bir gündə doğulan uşaqlardan biri fiziki baxım- Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|