Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi folklor ġnstġtutu
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
78 qəzəbli ruha çevrilmə şəklində öz əksini tapır. İnama görə, bəzi şamanlar nahaqdan öldürülən, eləcə də özünü öldürən adamlar öləndən sonra qəzəbli ruha çevrilir (105, 240; 135, 299-300, 301-302; 73, 323-324; 126, 285-286). Nağılda da şahzadə həm cadugər-dərviş, həm də nahaqdan öldürülən şəxsdir. Beləliklə, biz burada öləndən sonra qəzəbli ruha çev- rilmiş adamlar haqqında inamın əksini görürük. “Qaraqaşın nağılı”nda isə Qaraqaş dərvişin ağzının su- yundan doğulur. Bu nağılda da dərviş cadugər kimi xarakte- rizə olunur. Odunçunun arvadı təsadüfən tapdığı yarpağı suya salır. O, yarpağın ardınca gedib, bir qalaçaya çatır və burada bir dərviş görür. Dərviş ağzının suyundan odunçunun arvadına verir. Odunçunun arvadı suyu içəndən sonra dərviş ona bir şillə vurub otaqlardan birinə salır. O, otaqda özündən başqa çoxlu əsir qızlar görür. Odunçunun arvadı qapının ağzında dayanan əjdahanı və pələngi öldürərək digər əsir qadınları da azad edir (7, 17-18). Göründüyü kimi, dərvişin yaşadığı yer xaotik məkan xarakteri daşıyır. Dərvişin ayrıca qalaçada yaşaması, qızları əsir etməsi, əsirlərin qaçması zamanı əjdaha və pələngin öldürülməsi xaotik nişanə kimi nağıllarda geniş yayılmışdır. Hər iki qəhrəmanın xaotik mənşəli olması onların assim- metrik vəziyyətdə doğulmasına səbəb olur. “Ceyranın na- ğılı”nda qəhrəman yarı insan, yarı ceyran şəklində doğulur. Dərviş onu sehrli çubuqla vuraraq assimmetrik vəziyyətdən çı- xarır, “Qaraqaşın nağılı”nda isə qəhrəman bədənsiz doğulur. Onun təkcə qaşları görünür. Dərviş tilsim oxuyub onu normal insana çevirir. Sonra isə dərviş Qaraqaşı padşahın qızının yanına göndərəndə onu öz ilkin görkəminə qaytarır. “Ceyranın nağılı”nda qəhrəmanın assimmetrik vəziyyəti konkret olub, onun mənşəyi ilə əlaqələnir. “Qaraqaşın nağılı”nda isə qəhrə- manın assimmetrikliyi görünənlik-görünməzlik kateqoriyası ilə izah olunur. Görünənlik adi, görünməzlik isə sakral dünyaya 79 məxsus varlıqların atributudur (108, 71; 107, 133-142; 191, 107-116). Qəhrəmanın doğuluşunda qeyri-adi dünyaya məxsus varlıq iştirak etdiyi üçün o, marginal vəziyyətdə doğulur. Qəh- rəmanın assimmetrik vəziyyətdə doğuluşu digər xalqların folk- lorunda da özünü göstərir (132, 39; 133, 60-61). Qaraqaşın assimmetrik vəziyyətini həmişəlik bərpa edən sevgilisi olur. Qaraqaş görünmədiyinə görə oturub qızla yemək yeyir. Qız onun “bir cüt çatma qaşı”nı görür və bilir ki, bu, dərvişin ağzının suyundan yaranan oğlandır. Əlini atıb oğlanın biləyindən tutur və bir tilsim oxuyub onu normal adama çevirir. Sonra qız hiylə ilə Qaraqaşa güzgüyə baxmağı təklif edir. Qaraqaş güzgüyə baxanda qız onu şillə ilə vurur. Qaraqaşın ağzından bir qurd düşür. Qız ona izah edir ki, bu qurd onun qarnında ilan olub onu öldürəcəkdi. Nağılda diksindirmə aktı güzgü qarşısında həyata keçirilir. Məlumdur ki, mifoloji tə- səvvürdə güzgü həm də dünyanın sərhədi funksiyasında çıxış edir (139, 134). Qəzəbli demonların həqiqi simasının güzgüdə görünməsi inamı da güzgünün marginal xarakteri ilə bağlıdır (74, 257). Belə ki, görünməyən dünyanın varlıqlarını görünən (adi) dünyanın adamlarına göstərir. Şamanın güzgü ilə mərasim aparması onun güzgü vasitəsilə hami ruhlarla əlaqə yaratmasını göstərir (172, 221). Güzgü, ayna adlı şaman ruhları, çox güman ki, güzgünün qeyd olunan magik funksiyası ilə bağlıdır (Güzgü və ayna ruhu haqqında: 96, 331; 98,113; 1, 70). Deməli, qəhrəman bir məkandan digərinə keçid zamanı assimmetrik vəziyyətdən azad olur (Müqayisə et: qəhrəmanın məkan dəyiş- məsi zamanı heyvana çevrilməsi və sevgilinin otağına heyvan cildində daxil olması). Diksindirmə üsulu ilə qəhrəmanın ağzın- dan qurd düşməsi motivi Qaraqaşın dərvişin əleyhinə çevril- məsini motivləşdirir. Bu motivdə qəhrəmanın assimmetrik vəziyyəti onun mənşəyi ilə deyil, dərvişin onu öldürmək istəyi ilə əlaqələndirilir. Ona görə də bu motiv qəhrəmanın mənşəyi 80 ilə əlaqədar olaraq assimmetrik vəziyyətə düşməsinin sinonimi kimi çıxış edir. Qeyd edək ki, diksindirmə üsulu ilə xəstənin müalicəsi xalq təbabətində də geniş yayılmışdır. Məsələn, döşü gəlmiş qadını qurd pəncəsi ilə qəflətən vurmaqla onu diksin- dirmək və ya boğazı gəlmiş adama şillə vurmaq və s. Axırıncını B.A.Abdullayev şillə ilə xəstəliyin qovulması kimi izah edir (2, 116). Eyni proses nağılda güzgü qarşısında həyata keçirilir. Qız qəflətən Qaraqaşı vurub onu diksindirməklə onun daxilində olan qurd yerə düşür. Deməli, qəhrəmanın daxilində olan qurd qovulmaqla o tilsimdən qurtarır (İlan, qurd şəklində təsəvvür olunan xəstəliyin xəstənin bədənindən qovulması barədə: 185, 68-69). Bu motiv “Padşah oğlu” nağılında da özünü göstərir. Nağılda padşahın oğlunun yarı insan, yarı ilan şəklində doğul- ması onun zülmkarlığı ilə motivləşdirilir. Oğlan padşahı hədə- ləyib Hindistan padşahının qızını ona almağı əmr edir. Padşah oğlanı aldadaraq ona başqa qızlar aldığı üçün oğlan qızları öldürür. Padşah axırda Hindistan padşahının qızını oğluna alır. Bundan sonra oğlan assimmetrik vəziyyətdən çıxır (14, 59-61). Qəhrəmanın bu tipli assimmetrik vəziyyəti sehrli nağıl üçün xarakterikdir. Belə ki, assimmetrik vəziyyət bütün süjet boyu davam edir. Qəhrəmanın assimmetrik vəziyyətdən çıxması ilə nağıl sona yetir. “Simanın nağılı” və “Nardan qız” nağıllarında gələcək qəhrəman dünyaya gəlməzdən qabaq onların doğulacağı və fəaliyyəti barədə öncə xəbər verilir. Bu nağıllarda öncə xəbər vermə möcüzəli mayalanmanı əvəz edir və oxşar semantik funksiyanı yerinə yetirir. Başqa sözlə, uşağın sakral mənşəlili- yini ifadə edir. Bu fikir hər iki qəhrəmanın atribut və doğuluş xüsusiyyətləri ilə təsdiq olunur. “Simanın nağılı”nda rəmmal padşaha xəbər verir ki, məmləkətdə doğulacaq bir rəiyyət uşa- ğı onu öldürəcək. Padşah yeni doğulmuş uşaqların öldürülmə- sini əmr edir. Padşahı öldürəcək uşaq öz bağbanının oğlu Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|