Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi folklor ġnstġtutu
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
75 matriarxatla sıx bağlıdır. Qadının rolu onun uşaq dünyaya gətirmə kimi icraçı funksiyasına əsaslanmışdır” (159, 206). “Ceyranın nağılı”nda isə qadın ceyran ətinin müəyyən hissələrini /çörək, ət, yağ/ yeməklə hamilə olur (7, 225-226). Maraqlıdır ki, heyvanın müəyyən bədən üzvlərini yemək yas mərasimində də özünü göstərir. B.X.Karmışeva Fərqanə öz- bəklərinin yas mərasimində mövcud olan bu adətdən geniş bəhs etmişdir (111, 150-156, 159-163). Bu adət mərasimdə qoç ətinin yeddi əsas hissəsinin yeyilməsi şəklindədir. Müəllif insan ruhunun qoyun şəklində təsəvvür olunması və insan ru- huna yoldaş kimi onu o dünyaya aparması inamına əsaslana- raq mərasimdə qoçun yeddi əsas hissəsinin yeyilməsini ölənin bədəni ilə assosiasiya olunması kimi qəbul edir. O, N.N.Ve- loçkaya və Y.A.Rapoparta əsaslanaraq ölünün mərasimdə yeyilməsinin səbəbini izah edərək yazır: “Mərasimdə ye- mənin məqsədi qocaların uzunömürlülüyünü, onların yüksək mənəvi keyfiyyətlərini irsən almaq, onların ruhunun arzuo- lunmaz şəklə düşməyib mərasimdən sonrakı hamiləlikdən qa- lan uşağa keçməsi üçün onu tutmaq idi” (111, 159). Əvvəla qeyd edək ki, insan ruhunun qoyuna çevrilməsi və ruha yoldaş kimi onu o dünyaya aparması inamı 14 nağıllar- da qoyunun mediasiya vasitəsi olması şəklində özünü göstə- rir 15 . İkincisi, mərasimdə ölənin ruhunu mənimsəmək və yeni doğulan uşağa keçirmək məqsədi ilə qoyunun yeyilməsi na- 14 Qoçun insan ruhunu o dünyaya aparması inamı türkmənlər, taciklər üçün də xarakterikdir (125, 108; 60, 144). Qeyd edək ki, belə təsəvvür azərbaycan- lılar arasında da mövcud olmuşdur (85, 115). 15 N.Rzayev “Məlik Məmməd” nağılında qara qoçun Məlik Məmmədi qaran- lıq dünyaya aparmasını qoçun insan ruhunun o dünyaya aparması inamı ilə izah etmişdir (29, 21). Ağ qoç və qara qoç obrazları yeraltı dünya və göy aləmini simvolizə edir. Məlumdur ki, sonrakı dövrlərdə o dünya anlayışı yeraltı və göy aləminə diferensiasiya olunmuşdur (131, 159). 76 ğılda xaotik məkandan əldə olunmuş /quyudan/ ceyranın əsas hissələrini yeməklə qadının hamilə olması biri-birinə çox bənzəyir və hətta demək lazımdır ki, mərasim simvolikasının poetik şəkildə gerçəkləşməsidir. Öləndən sonra insan ruhunun ceyrana çevrilməsi haqqında etnoqrafik faktlar axtarmaq da olar. Belə bir inamın mövcudluğunu sehrli nağıllarda ceyranın müxtəlif şəkildə konstruksiya olunan mediator funksiyası da sübut edir. Ceyranın mediativ xarakterinin bir çox formaları mövcuddur. Məsələn, qəhrəman ceyran və ya maralı təqib edərək bir gözəllə və ya demonik varlıqla qarşılaşır. Bəzən ceyranın özü demonik varlığa və ya gözəl bir qıza çevrilir. (Müqayisə et: gürcü mifində ovçunun ceyranı təqib edərək ov tanrısı Dali ilə qarşılaşması (79, 70-71). Ceyranın mediativ xarakterinin digər formaları da mövcuddur. Lakin bu qeyd et- diklərimiz də ceyranın mediativ xarakterini təsvir etməyə im- kan verir.V.Y. Propp mediasiya zamanı çevrilməni ruhun çev- rilməsi, S.Y.Neklyudov isə hər hansı çevrilməni ruhun müx- təlif varlıqlarda əks olunması kimi izah edir (160, 202-216; 141, 119-124). Deməli, insan ruhunun ceyranda əks olunması (qoyunda əks olunması kimi) tarixən realdır. Ona görə də qa- dının xaotik məkandan əldə olunmuş ceyran ətini yeməsi ilə hamilə olması mifoloji təsəvvürlər kontekstində təbii görünür. Buradan belə bir fikir söyləmək olar ki, qəhrəman öləndən sonra ceyranda əks olunan ruhun mənimsənilməsi yolu ilə do- ğulur. Bu fikri həm də ceyranı əldə edən dərvişin xarakteri və ceyranın əldə olunduğu məkanın səciyyəsi təsdiq edir. Belə ki, dərviş mediasiya vasitəsilə ceyranı əldə edir. Nağıla müraciət edək: Nağılda dərviş padşahın qızına aşiq olmuş bir şahzadə kimi səciyyələndirilir. Padşah qızını ona vermək istə- mir. Şahzadə “tilsim dərsi” öyrənəndən sonra padşah ondan qorxduğu üçün zahirən qızını ona verməyə razılaşır. Dərvişi 77 qonaq çağırır, xörəyinə bihuşdarı qataraq onu bihuş edir. Dər- vişi sandığın içinə qoyub bağda basdırır. Padşah şahzadə basdırılan yerə toxunmamağı tapşırır. /“Amma gün çıxan yerdə bir məndəcər çökək yer var, nəbadə o yerə dəyəsən”/. Bu motivi şahzadənin simvolik ölümü kimi qəbul etmək lazımdır. Bağban dərvişin basdırıldığı yeri qazanda onun səsini eşidir və qazıb sandığı eşiyə çıxarır. Dərviş bağbanı qorxuda- raq özünə tabe edir və onun evində yaşayır. Dərviş basdırıl- dığı yerdən, yəni quyunun içindən ceyranı çıxardır, bişirmək üçün bağbanın arvadına verir. Bağban təsadüfən ceyranın ətindən yediyi üçün ölür. Dərviş bağbanın qəbrini açır və cey- ranın ürəyini onun qarnından çıxarır. Bundan sonra ceyranın iki tikə ətini və gizlincə götürdüyü yağını təzədən bişirtdirib bağbanın arvadına yedirdir. Xörəyi yeyəndən sonra arvad ha- milə olur. Uşağın dogulmasında dərvişin məqsədi onun vasi- təsilə padşahın qızını almaqdan ibarətdir. Ona görə də dərviş cadu edib padşahın qızının məhəbbətini ceyranın (ceyrandan doğulan qəhrəmanın), ceyranın məhəbbətini isə padşahın qızı- nın ürəyinə salır. Bu yolla padşahın qızını almaq istəyir. Dər- viş cadu etdiyi üçün padşahın qızı ceyranı yuxuda görərək ona aşiq olur və buna görə də xəstələnir. Ceyran həkim kimi padşahın qızının yanına gedəndən sonra o sağalır. Gəzintidə dərviş cadu edib qızı sərçəyə çevirir və özü tərlana çevrilərək qızı özü ilə aparır. Süjetin sonrakı mərhələsi ceyranın qızın ardınca getməsi və dərvişi öldürərək qızı azad etməsi epizodu ilə davam edir (7, 218-235). Bizcə, şahzadənin cadugər dərvişə çevrilməsini onun “tilsim dərsi” öyrənməsində deyil, məhz onun ölümündə ax- tarmaq lazımdır. Həqiqətən də, şahzadə ölüb-diriləndən sonra öz statusunu dəyişir, yəni cadugərə çevrilir. Ölümdən sonra cadugərə çevrilmə türk xalqlarının inamlarında öləndən sonra Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|