Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi folklor ġnstġtutu
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
99 Böyük ailələrin parçalanması nəticəsində kiçik ailələr yaranır. Kiçik ailədə böyük övladlar ata mülkündən özlərinə çatan payı götürərək ayrıca təsərrüfat qururlar. Kiçik qardaş isə valideynlərin yanında qalaraq onlara qayğı göstərir. Va- lideynlər öləndən sonra kiçik qardaş ata evinin sahibi olur, ata-baba kultu ilə bağlı mərasimləri yerinə yetirir. Bir sözlə, ata ocağının qoruyucusu olur. Patriarxal böyük ailədə bu vəzi- fəni ikinci ailə başçısı və varis kimi böyük qardaş yerinə yeti- rirdi və ona ali hakimiyyət hüququ verən də bu idi. Qeyd etmək lazımdır ki, böyük qardaşın böyük ailədə va- risliyi ilə kiçik qardaşın kiçik ailədəki varisliyi öz təbiətinə gö- rə fərqlənirdi. Böyük qardaş böyük ailədə həm sakral, həm də dünyəvi hakimiyyətə malik idi. O, ailə kultu ilə bağlı mərasim- ləri yerinə yetirməkdən başqa, ailənin kiçik üzvləri “böyük qar- daş ikinci atadır” xalq deyiminə uyğun olaraq ona danışıqsız tabe idilər. Ümumiyyətlə, böyüklük prinsipi bütün ailə forma- larında müxtəlif səviyyələrdə olsa da, mövcud olmuşdur. Ancaq kiçik ailədə kiçik qardaş sakral şəxsiyyətə çevril- məklə, başqa sözlə, ata ocağının varisi olmaqla başqa ailə üzvləri üzərində dünyəvi hakimiyyətə malik olmamışdır. Bu- na baxmayaraq, kiçik ailədə kiçik qardaş hakimiyyətə yol açan hüquqlardan birini /ailə kultunu/ böyük qardaşdan ala bilmişdi. Kiçik qardaşın sakral siması və ya kiçik ailə institu- tunun ideologiyası türk, eləcə də monqol xalqlarının inancla- rında güclü şəkildə öz əksini tapmışdır. Beləliklə, despotik və patriarxal böyük ailə vərəsəliyi zamanı kiçik qardaşların məruz qaldığı ədalətsizliyə qarşı eti- raz, onun sakral siması ilə birləşərək sehrli nağıllarda ideal- laşdırılmasına yol açmışdır. Sehrli nağılların bir qismində qəhrəman ancaq nağılın əvvəlində ironik fəaliyyət göstərir. O atası və qardaşları tərə- findən aşağılanır və ya onun insanpərvər hərəkətləri fərsizlik 100 kimi yozulur. Hadisələrin gedişində etdiyi yaxşılıqların hesa- bına o, uğuz qazanır. Bəzi sehrli nağıllarda qəhrəman nağılın əvvəlindən sonu- na qədər komik fəaliyyət göstərir. Belə nağılların bir qismində qəhrəman doğrudan-doğruya fərsiz və tənbəl kimi təqdim olu- nur. O, heç bir iş görmək istəmir. Sonradan o, müxtəlif səbəb- lərdən fəaliyyətə başlayaraq uğur qazanır. Komik tənbəl ocaq- la, küllə sıx şəkildə bağlıdır. Oxşar cəhət başqa türk xalqlarının nağıllarında da özünü göstərir. Sehrli nağıllarda qəhrəmanın tənbəlliyi və süstlüyü Göy oğlu və Tanrı oğlu haqqında dastan- larda şikəstlik şəklində gerçəkləşir və bu hadisə Tanrının öz oğlunu cəzalandırması şəklində təqdim olunur. Düşünmək olar ki, dastanlarda mifoloji şikəstlik nağıllarda tənbəllik və süstlük şəkli almışdır. Maraqlıdır ki, komik qəhrəmanın ocaqla bağlılı- ğı mədəni qəhrəmanüçün də səciyyəvidir. Sehrli nağıllar qəhrəmanın addəyişməsi, özünü tanıma- ması kimi arxaik inisiasiya mərasimi ilə bağlı qədim ünsürləri də qoruyub saxlamışdır. Sehrli nağılların, eləcə də məişət nağıllarının ən geniş yayılmış personajı keçəldir. Bu personaj başqa türk xalqları- nın nağıl və dastanlarında da oxşar cizgilərlə təsvir olunur. O, sehrli, eləcə də məişət nağıllarının həm baş qəhrəmanı, həm də baş qəhrəmanın köməkçisi kimi fəaliyyət göstərir. Bununla yanaşı, keçəl həm Azərbaycan, həm də başqa türk xalqlarının dastanlarında yalançı qəhrəman sifətində fəaliyyət göstərir. Bundan başqa türk xalqlarının nağıl və dastanlarında qəhrə- man yad məkanın sərhədində keçəl siması qəbul edərək orada keçəl adı ilə fəaliyyət göstərir. Araşdırma göstərdi ki, keçəllik atributu o dünya və ya sakral aləmlə bağlı olan bir çox mifo- loji personajlar daşımışdır. Bu baxımdan qəhrəmanın keçəl donuna düşməsi sakral aləmə məxsus varlıqla bənzəmə kimi (arxaik anlamına görə onlara təslim olma və ya sığınma) yo- 101 zulur. Onun türk xalqlarının folklorunda özünü göstərən funk- siyaları folklordaxili hadisədir və sözügedən arxaik semanti- kasından qaynaqlanır. Sehrli nağılların komik qəhrəmanlarının bir qismi magik fəaliyyət göstərir, bir qismi hiyləgər, bir qismi isə axmaqdır. Araşdırma göstərdi ki, balaca boylu olub magik(möcüzəli) hə- rəkətlər edən komik qəhrəmanlar haqqında nağıllar o dünya, ruh haqqında təsəvvürlərdən baş götürür. İronik hiyləgərin fəaliyyəti hiylə üzərində qurulur və yalnız hiylə ilə uğur qaza- nır. Hiyləgər bir çox hallarda dünyəvi anlayışların tərsinə hə- rəkət edir və bu üsulla rəqibini aldadır. Qəhrəmanın bu hərə- kəti o dünya varlıqları haqqında arxaik təsəvvürlərə söykənir. Bu təsəvvürlər komik axmaq şəklində səciyyələnən personaj- ların formalaşmasında mühüm rol oynayıb. İronikliyin sonradan yaranması haqqında folklorşünaslıq- da mövcud olan elmi konsepsiya ilə razılaşmaq olmaz. Əlbəttə, arxaik mifoloji təsəvvürlərin, qədim adət və davranış qaydaları- nın parodiyası olan yeni folklor mətnlərinin yaranması həqiqət- dir. Ancaq unutmaq olmaz ki, komiklik hər bir mədəniyyətin mexanizminə daxilən xasdır. Mədəniyyətin “astarının yaşı onun üz tərəfinin yaşı qədərdir”. Bu qanunauyğunluqdan nəhəng mə- dəniyyət aktı olan şifahi xalq yaradıcılığı kənarda qalmır. Azərbaycan sehrli nağıllarında qəhrəmanlar əsasən qeyri- adi mənşəli olub möcüzəli şəkildə doğulurlar. Qəhrəmanın mən- şəyi atributlarının, atributları isə mənşəyinin nişanəsi olur. Baha- dırın qeyri-adi mənşəyi onun erkən yaşdan başlayaraq qeyri-adi fiziki gücünü, axırıncı isə əksər nağıllarda yenilməzliyini şərt- ləndirir. Şişirdilmiş şəkildə təsvir olunan yaraq-əsləhəsi və mifik təbiətli atı onun bahadırlıq səciyyəsini tamamlayır. Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|