Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi folklor ġnstġtutu
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
93 bir oxla vurmaqla qılıncı sehrdən salır və bundan sonra Təpə- gözün başını o qılıncla kəsir (25, 119). Göründüyü kimi, demonun ruhunun tutulması müxtəlif formada özünü göstərir. Totemik haminin verdiyi qılınc isə bu vasitələrdən biridir. “Ceyranın nağılı” və “Simanın nağı- lı”nda da qılınc oxşar xarakter daşıyır. “Ceyranın nağılı”nda cadugər dərvişlə döyüşə gedən qəhrəmana nurani kişi sehrli qılınc verir. Ceyran yalnız bu qılıncla dərvişə qələbə çala bi- lər. Bu motiv “Simanın nağılı”nda nisbətən fərqli şəkildədir. Tilsimə düşən Simana Cinlər padşahının taxtının altında yer- ləşən sandıqdan sehrli qılınc verilir. Siman bu qılıncın köməyi ilə cadugər qarının tilsimindən azad olur (7, 56-68). Azərbaycan sehrli qəhrəmanlıq nağıllarında at qəhrəma- nın ayrılmaz atributudur. Bahadırla onun atı arasında olan mü- nasibət bir çox maraqlı xüsusiyyətlərə malikdir. Bəzi nağıllarda bahadır səfərə çıxmaq üçün at tələb edir. Lakin ona gətirilən adi atlar sınaqdan çıxmır. Axırda bahadıra “dərya atı, yel atı” təklif edilir. Lakin bahadır ona təklif olunan mifik təbiətli atları özünə tabe etməlidir. “Uşaq pəhləvan” nağılında dərya atı ay- rıca qalaçada saxlanır. Dərya atını özünə tabe etmək üçün ba- hadırı qalaçaya göndərirlər. At bahadırı görən kimi ona hücum edir. Bahadır bir zərbə ilə atı özünə tabe edir (10, 132-133). Bu motiv digər nağıllarda da özünü göstərir. “Məlik Cümşüd” na- ğılında qəhrəman bir qalaçaya gedir. Onun üstünə hücum edən dörd qara atın hər birinə bir yumruq vuraraq onları çəkib yerinə bağlayır (15, 75-76). “Sənəm cadu” nağılında qəhrəman yeri qazır və yeraltı otaqda bir ata rast gəlir. At ona hücum edir. Qəhrəman ata bir yumruq vurub onu özünə tabe edir. “Şah oğ- lu Bəhram” nağılında qəhrəman dərya atının üstündə oturandan sonra at ona tabe olmayıb üç gün şıltaqlıq edir. Üç gündən son- ra ona tabe olur (8, 241-243). Göründüyü kimi, bahadır atı əsas etibarilə güclə özünə tabe edir. 94 Mifik təbiətli at əksər nağıllarda qeyri-adi məkan statusu ilə xarakterizə olunur. Məsələn, dəniz atı dənizdə (“Şah oğlu Bəhram”), “cənnət atı” yeraltı otaqda yaşayır . (“Sənəm cadu”) və s. mifik təbiətli atın sosiumda (padşahın tövləsində) olması və oradan qəhrəmana verilməsi xüsusi maraq kəsb edir. Bu motiv “Vəfalı at” (15, 43-57), “Qaraqaşın nağılı”nda da özünü göstərir. Qeyd edək ki, sosiumda olan atın görkəmsizliyi ilə onun qeyri-adi təbiəti arasında olan təzad mifik təbiətli atın sosiumda mövcudluğunun səbəbini izah edir. N.V.Jirmunski və H.T.Zərifov bu motivin epik ənənədə möhkəm yer tutduğunu qeyd edərək yazırlar: “Bahadır atının görkəmi ilə onun arasın- dakı bu təzad müəyyən dərəcədə nağıl qəhrəmanının – kəndli- nin kiçik oğlu, axmaq qız, keçəl yaramaz və sevilməyən “Zo- luşka”nın gözəl şahzadə qıza belə bir transformasiyası ilə pa- ralel olaraq baş verir və xalq nağılının sadəlövh demokratiz- minə uyğundur” (104, 357). Müəlliflər bu motivi epik ənənədə möhkəm yer tutması və onun zahirən görkəmsiz olan qəhrə- manların gözəl oğlana çevirilməsi motivi ilə müqayisə etməkdə haqlıdırlar. Lakin motivi sadəlövh “xalq demokratizmi” ilə izah etməkdə yanılırlar. Qeyd edək ki, V.Y. Propp da bu motivi yanlış izah etmişdir. O, keçəl qulundan gözəl ata çevrilməni adi nağıl kontrastı kimi qəbul etmişdir (160, 171). Bizcə, mifik təbiətli atın sakral sferadan sosial sferaya gətirilməsi onların marginal mənşəyi ilə bağlıdır. Bunu eybəcər atdan gözəl ata çevrilmə motivi aydın şəkildə göstərir. Əlbəttə, sehrli nağıllarda atın marginal mənşəli olması haqqında heç bir məlumat veril- mir. Lakin atın çəlimsizliyi, görkəmsizliyi onun məhz marginal mənşəli olmasına işarə edir. Atın görkəmsizliyi ironik qəhrə- manlarla bağlı nağıllarda özünü göstərir. Məsələn, “Ustacan Əhməd” nağılında ironik qəhrəman tövlədən zahirən sakit, fağır olan atı yabı sanıb onunla döyüşə getmək istəyir. Belə güman edir ki, bu yabı onun döyüşdən yayınmasına imkan verəcəkdir. 95 Lakin bu at yel atına çevrilir (11, 128). Zahirən yazıq və yabı kimi təqdim olunan at “Hambal Əhməd” nağılında da mövcud- dur. Bu nağılda da at yel atına çevrilir (8, 76). Maraqlıdır ki, “Alpamşa və Sanduqac” adlı tatar nağılında Alpamşa tövlədə olan atlardan məhz alçaqboylu, sakit atı seçir (173, 146-147). Bu nağılda Alpamşa ciddi qəhrəman olduğundan zahirən gör- kəmsiz olan atı yaxşı at kimi qəbul edir. Zahirən görkəmsiz olan atın marginal mənşəli olması bir yakut inamı ilə də təsdiq olunur. İnama görə, eybəcər dayça adi dünyaya məxsus olan madyanla demonik varlıqlara məxsus olan ayğırın əlaqəsindən yaranır (48, 28). Bu inam “Koroğlu” dastanında birbaşa öz əksini tapır. Dastandan məlumdur ki, Qırat və Dürat dəniz ay- ğırı ilə adi atın əlaqəsindən yaranmışdır. Qırat və Dürat eybəcər olduqlarına görə Hasan paşa onları bəyənmir (26, 24). Dastanda eybəcər atdan gözəl ata çevrilmə ilə də qarşılaşırıq. Eybəcər atdan gözəl ata çevrilmə müəyyən inisiasiya aktından sonra baş verir (atın qırx gün qaranlıq tövlədə yeridilməsi, işıqdüşmə və insan gözü qadağası). İnisiasiyadan sonra at marginal vəziyyət- dən çıxır. Göründüyü kimi, görkəmsiz atın gözəl ata çevrilməsi sadəcə nağıl kontrastı deyil, atın marginal vəziyyətdən çıxarıl- masıdır. Buradan aydın olur ki, atın qəhrəmana sosiumdan verilməsi həmin atın marginal mənşəli olması ilə bağlıdır. Demonik mənşəli atın eybəcərliyi demonik dünyaya məxsus atın eybəcərliyi ilə şərtlənir. Bəzi nağıllarda qəhrəmanın qeyri-adi məkandan əldə etdiyi at məhz eybəcər görkəmli, başqa sözlə, assimmetrik vəziyyətdə olur. Məsələn, “Qəhrəmanın na- ğılı”nda bahadır “Nil dəryası” na tor ataraq altıayaqlı, birgözlü, ikibuynuzlu at çıxarır (8, 297). “Qəhrəmanın nağılı”nda isə bahadır altıayaqlı, dördgözlü qurdu özünə tabe edir (12, 214). Nağılda qurd at funksiyasında çıxış edir. Atın assimmetrik və- ziyyəti üçayaqlı at obrazında da özünü göstərir. “Qızıl qoç” na- ğılında qəhrəman dənizdə yaşayan üçayaqlı ata minərək dənizin Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|