Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi folklor ġnstġtutu
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
84 dan yöndəmsizdir; Babayi-əmir eybəcər, Say Ərən isə çəlim- sizdir. İnamlarda yöndəmsiz uşaqların o dünyanın varlıqları ilə əlaqələnməsini xatırlatdıq. Əkizlərin də o dünyanın varlıq- ları ilə əlaqələnməsini yada salsaq, onda bir gündə doğulan uşaqlardan birinin yöndəmsiz olmasının səbəbi aydınlaşar. “Tapdıq” nağılında qəhrəmanın doğuluş və epik taleyi özünəməxsus xarakter daşıyır. Qəhrəman oğul həsrətində olan Süleyman tacirin qarşısına gecə vaxtı göydən şüa şəklində dü- şür. Süleyman tacir uşağı götürüb saxlayır. Uşağın adını Tap- dıq qoyurlar. Tufan div Süleyman tacirin qızını oğurlayır. Tapdıq oğurlanmış bacısının ardınca Günəş səltənətinə (Gü- lüstani-baği-İrəmə) gedir. Gün xanımın qızı Şəmsi sevir. Tu- fan divi əsir edir və ondan bacısını istəyir. Tufan div onun ba- cısını azad edir. Tapdıq Şəms xanımla evlənmək istəyir. Gün xanım Tapdığın Şəmslə evlənməsinə icazə vermir. Məlum olur ki, Tapıq da Gün xanımın oğludur. O, Tufan divlə Gün xanımın izdivacından doğulub. Gün xanım qızı Şəms xanım- dan qorxduğu üçün (Şəms xanım Tufan divin anası ilə seviş- məsinə razı deyil) uşaq doğulanda onu yerə atır. Uşaq Süley- man tacirin qarşısına çıxır və onun qızını azad etdikdən sonra Tapdıq Süleyman tacirin qızını alır (10, 37-68). Son dərəcə qısa şəkildə məzmununu verdiyimiz bu nağıl daha çox mifoloji xarakterdədir. M.Seyidov göydən yerə şüa şəklində düşən Tapdığı uyğur “Oğuznamə”sində qurdun, Oğu- zun arvadının göydən şüa şəklində düşməsi ilə müqayisə et- məsi tamamilə təbiidir (31, 24-25). Tapdıq yeri demonik var- lıqlardan təmizləmək üçün göydən yerə atılan tanrı övladları ilə bağlı epik qəhrəmanlar silsiləsinə daxil olur. Bu tipli qəhrə- manlar türk və monqol xalqlarının epik folklorunda geniş ya- yılmışdır. Bu mənada Tapdığın göydən yerə atılmasını məşhur monqol eposunun qəhrəmanı Qeserin göydən yerə gəlməsi ilə müqayisə etmək olar. E.M.Meletinski türk-monqol xalqlarının 85 eposunda özünü göstərən bu surətləri ilkin əcdad surətlərinin nisbətən gec forması kimi götürmüşdür. Müəllifin fikrinə görə, qəhrəmanın göydən yerə salınması mədəni qəhrəmanın ilahiləşdirilib göyə qaldırılması ilə bağlıdır (129, 435, 440- 441). Həqiqətən də, nağılda Tapdığın mədəni qəhrəman cizgiləri özünü göstərir. Tapdıq müxtəlif demonik varlıqlarla vuruşur. Heç bir Azərbaycan nağılında müxtəlif möcüzəli varlıqlarla mübarizə “Tapdıq” nağılındakı kimi geniş xarakter almır. Tapdıq İldırım tanrısı Tufan divin oğludur. Tufan divin İldırım tanrısı olması onun bəzi atributlarından bəlli olur. Tufan div Qəmər xanımı oğurlayanda göy guruldayır, ildırım çaxır. O, ildırım içindən əl atıb qızı götürür (9, 40). İldırım çaxan zaman İldırım tanrısnın qız oğurlaması eyni ilə Q. Po- taninin turfanlar arasında qeydə aldığı bir inamda öz əksini tapır (150, 299). Tapdıq surətinin bəzi atributları da bizim fikri- mizi təsdiq edir. Əvvəla, qeyd etdiyimiz kimi, o, tanrı oğlu ki- mi göydən yerə atılır və təsadüfən tapıldığı üçün adını “Tap- dıq” qoyurlar. Maraqlıdır ki, İldırım tanrısının övladları da tapıldığı üçün onları “Tapdıq” adlandırırlar (150, 299-300). Tapdıq qeyri-adi səsə-nərəyə malikdir. Nağılda deyilir: “Tap- dıq qılıncı çəkib elə bir nərə çəkdi ki, tilsim tamam titrədi, ulduzlar hərəkətə gəldi, onun bu nərəsi həmişə havada qaldı, ildırım, göy gurultusu oldu” (9, 59). Mətndə belə açıq şəkildə deyilməsindən asılı olmayaraq, ümumiyyətlə, epik mətndə qəhrəmanın nərə çəkməsi İldırım tanrısına bağlı olan göy gurultusu ilə əlaqəlidir. Saqaylar arasında mövcud olan bir inama görə, tanrı şamanlar və nağıllarda bahadırlar vasitəsilə insanlara bədbəxtlik gətirən ruhlarla mübarizə aparır. Tanrı qəzəbli ruhlarla mübarizə aparanda onları od saçan ildırım oxları ilə öldürür (163, 217). Bu inamda maraqlı cəhət ondadır ki, tanrılar, şamanlar və bahadırlar eyniləşdirilir. İldırım tan- rısının od saçan gurultulu oxu ilə bahadırlıq nağıllarında qəh- 86 rəmanların nərəsi eyni funksiya daşıyır. Həqiqətən də, sehrli qəhrəmanlıq nağıllarında qəhrəmanın nərəsi onun ən güclü silahıdır. Qəhrəmanın hər bir nərəsi onun dəhşətli nərəsindən sonra mümkün olub və bu cəhət təkcə “Tapdıq” nağılına aid olmayıb bütün sehrli qəhrəmanlıq nağıllarında özünü göstərir (Müqayisə et: “Koroğlu” dastanında Koroğlunun qulaqbatırıcı nərəsi və buna görə də məğlubedilməzliyi). Bu xüsusiyyət baş- qırd nağıllarında da özünü göstərir (104, 8). Qəhrəmanın qeyri- adi səsə malik olmasını Q. Potanin eynilə Cənubi Sibir və Şi- mali Monqolustan xalqlarının nağıllarında müşahidə etmişdir: “...nağıllarda tez-tez belə bir ifadəyə rast gəlinir: bahadır elə bir nərə çəkdi ki, Oron Teleqey də eşitdi” (150, 320). Yuxarıda qeyd etdiyimiz inamda İldırım tanrısı həm də şamanlarla əlaqələndirilir. İldırım tanrısının şamanlarla əlaqəsi və ya onun şaman formasında təsəvvür olunması ideyasını ilk dəfə Q.Potanin irəli sürmüşdür. Müəllifin qeydə aldığı inama görə, ildırım göydə yaşayan şaman tərəfindən yaradılır. Bu ina- ma əsasən, müəllif şamanın davula vuraraq səs çıxarmasını il- dırımın çaxmasına bənzətmişdir (150, 329). N.V.Basilov Q.Po- taninin bu fikrini qəbul edərək yazır: “Şamanların havanı idarə etməsi, öz istəyi ilə yağış və qar yağdırması bacarığına inam bir çox qazax, altaylı, monqol, buryatların əcdadlarına məlum idi. Qədim türklər inanırdılr ki, şamanlar “Yada” və “Cada” daşlarının köməyilə buludları, yağışı, qarı dağıda bilirlər. Bu inamın qalıqları bir çox türk xalqlarında (bəzən yalnız folklor- da və dildə) saxlanmışdır” (61, 33). Sehrli qəhrəmanlıq nağıllarında bahadırın qeyri-adi do- ğuluşu onun qeyri-adi gücünün səbəbi kimi gerçəkləşir. Başqa sözlə, bahadırın məğlubedilməzliyi onun qeyri-adi mənşəyi ilə əlaqələnir. “Tapdıq” və “Cəlayi-vətən” nağılında qəhrəmanların məğlubedilməzliyi onların demonik mənşəyi ilə bağlıdır. Hər Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|