Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi folklor ġnstġtutu
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
72 nin magik yolla qazanılması bu nağıllarda köməkçinin fiziki güclə tabe edilməsi ilə əvəz olunur. Bundan başqa, köməkçi əksər hallarda özünün sehrlilik xarakterini itirir. Deməli, sehr- li nağıllarda köməkçi, sehrli qəhrəmanlıq nağıllarında isə qəh- rəman güclüdür. Bu xüsusiyyət sehrli nağıllarda qəhrəmanın passivliyi, sehrli qəhrəmanlıq nağıllarında isə qəhrəmanın ak- tivliyi ilə simmetrikdir. Göründüyü kimi, möcüzəsəli doğuluş tamamilə sehrli köməkçini əvəz edə bilmir. Köməkçi surətləri bu nağıllarda mövcuddur. Ancaq köməkçinin xarakteri və onun alınması üsulu sehrli nağıllardan fərqlənir. Sehrli nağıl- larda qəhrəmanın demonik varlıqlarla mübarizəsinin magik xarakteri ilə sehrli qəhrəmanlıq nağıllarında bahadırlıq xa- rakteri paraleldir. Sehrli nağıllarda qəhrəman divin canını ələ keçirmək yolu ilə onu öldürür. Sehrli qəhrəmanlıq nağılların- da isə əksər hallarda divi təkbətək mübarizədə öldürür. Digər hallarda isə qəhrəmanın divlə qırx gün, qırx gecə döyüşü ilə divin canının ələ keçirilməsi paralel işlənir. Yəni qəhrəman divlə döyüşdən sonra onun canını ələ keçirir və s. Sehrli qəhrəmanlıq nağıllarında sehrli nağıl elementləri- nin və yaxud da əksinə, sehrli nağıllarda sehrli qəhrəmanlıq nağılı elementləri müşahidə oluna bilər. Belə qarışıqlıq bir çox hallarda müxtəlif xarakterli süjetlərin kontaminasiyası ilə bağlıdır. Belə süjet kontaminasiyalarını digər nağıllarda da mü- şahidə etmək olar. Məsələn, “Şirzad” nağılı sehrli nağıl süjeti (AA 812) ilə başlayır. Lakin nağılın ardı qəhrəmanlıq xarak- terindədir (12, 32-38). “Keçəl Məhəmməd” nağılında sehrli kö- məkçinin alınması qəhrəmanlıq xarakterindədir. Bundan sonra nağıla sehrli nağıl süjeti (AA 415) qoşulur. (11, 82-96). Müx- təlif xarakterli süjetlərin kontaminasiyası və ya sadəcə bir epi- zodun, bir motivin “yad süjet”ə daxil olması hesabına sehrlilik və qəhrəmanlıq xüsusiyyətləri biri-birinə qarışa bilər. Belə kontaminasiyaların hesabına bəzən nağılın sehrli və ya sehrli 73 qəhrəmanlıq xarakterini müəyyənləşdirmək çətinləşir. Lakin bu qarışıqlığa baxmayaraq, qeyd olunan xüsusiyyətlər sehrli qəh- rəmanlıq nağıllarını sehrli nağıllardan fərqləndirir. Əksər Azərbaycan sehrli qəhrəmanlıq nağıllarında baha- dırın epik taleyi onun möcüzəli doğuluşu ilə başlayır. Bahadır surətlərinin bir çox xarakterik xüsusiyyətləri onun möcüzəli doğuluşu ilə bağlıdır. Ona görə də qəhrəmanın doğum xarakte- rinin aydınlaşdırılması onun digər xarakterik xüsusiyyətlərinin açılmasına imkan verir. Bu səbəbdən qəhrəmanın mənşəyi və doğuluş xarakterinin aydınlaşdırılması vacibdir. Bəzi sehrli qəhrəmanlıq nağıllarında qəhrəmanın doğu- luşunda ata iştirak etmir. Bu vəziyyətdə valideynlər, adətən, qoca olurlar. Qadın yemə və içmə nəticəsində hamilə olur. Əri arvadının hamilə olduğunu bildikdə onu öldürmək istəyir və ya qısqanclıqdan ürəyi partlayıb ölür (“Qaraqaşın nağılı”, “Kəl Həsənin nağılı”). Bəzən dul arvad hamilə olur. Qohum- ları onu əxlaqsızlıqda töhmətləndirirlər. Qadın and içib ha- milə olmasının səbəbini deyəndən sonra inandırır (“Reyhanın nağılı”) (7, 17-19, 89; 9, 151). “Kəl Həsənin nağılı”nda arvad quş yumurtası yeyəndən sonra hamilə olur və gələcək bahadır quş cizgiləri ilə doğulur. “Reyhanın nağılı”nda arvad dərya atlarının ayğırının su içdiyi gölməçədən su içir və bununla da hamilə olur. “Hatəmin na- ğılı” və “Tumar pəhləvan” nağıllarından başqa Azərbaycan nağıllarında heyvanla qadının cinsi yaxınlığı motivi yoxdur. Heyvan mənşəli qəhrəmanlar birbaşa heyvanla insanın cinsi əlaqəsindən deyil, heyvanın müxtəlif atributlarının vasitəçiliyi ilə yaranır. Qeyd etdiyimiz nağıllarda isə bu hal neqativ xa- rakter daşıyır. Belə ki, “Hatəmin nağılı”nda dərviş arvadını meymunla yaxınlıq etməyə məcbur edir və doğulan uşağı öl- dürərək onun yağını adamların yeməyinə qatır. Bu xörəyi ye- yən adamlar qızıla çevrilir (8, 56-59). Deməli, meymunla in- 74 sanın cinsi yaxınlığından sonra doğulan uşaq xaotik zonaya aid şeylərin yeyilməsi və ya xaotik zonada yemə ilə bir se- mantik cərgədə dayanır. “Tumar pəhləvan” nağılında isə qəh- rəman düşmən qızını ayı ilə cinsi yaxınlığa məcbur edir və doğulan uşağın başını kəsib anasına yedirdir (15, 349). Bu motiv ənənəvi xarakter daşımır. Belə ki, bu motiv Azərbay- can, eləcə də digər xalqların epik folklorunda normal kəbin- dən doğulan uşağın öldürülüb atasına və ya anasına yedirdil- məsi şəklindədir. Deməli, Azərbaycan sehrli nağılları üçün qəhrəmanın heyvanın müxtəlif atributlarının vasitəçiliyi ilə doğulması xarakterikdir. Bu baxımdan “Reyhanın nağılı”nda arvadın gölməçədən su içməsi motivi maraqlıdır. Nağıl mət- nində gölməçə dərya ayğırı ilə əlaqələndirilir. Atın dənizlə bağlılığı istər mifoloji inamlarda, istərsə də folklorda geniş yayılmışdır. Deməli, qəhrəmanın doğuluşu dəniz ayğırının at- ributu ilə motivləşdirilir. Öz mənşəyinə uyğun olaraq qəhrə- manın bədənində at nişanələri olur və buna görə də onu “Ay- ğır Həsən” adlandırırlar. “Kəl Həsənin nağılı”nda isə qəhrə- man quş yumurtasından doğulur. Lakin qəhrəmanın adı ilə onun doğum səbəbi uyğun deyil. Ümumiyyətlə, möcüzəli do- ğuluş motivi bəzi nağıllarda güclü deformasiyaya uğramışdır. Belə ki, qəhrəmanın hansı səbəbdən doğulmasını müəyyən- ləşdirmək bəzən çətin olur. Atanın iştirakı olmadan uşağın yemə, içmə və bir çox başqa səbəblərdən doğuluşunu A.N.Veselovski matriarxatla bağlamışdır (78, 533-538). V.Y.Propp da bu konsepsiyanın tə- rəfdarıdır. Müəllif yazır: “...kişinin iştirakı olmadan hamilə qal- manın mümkünlüyünə heç vaxt geniş şəkildə inanmamışlar və indi də bəzi yerlərdə qismən inanırlar. Bir çox təsəvvür və ma- teriallar belə bir qənaət yaradır ki, insan heç də həmişə kişinin hamilə qalmada rolunu başa düşməmişdir”. V.Y. Propp daha sonra bu barədə daha konkret qənaətə gəlir: “Belə bir təsəvvür Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|